Η σκοπιά ενός μυθιστορήματος από την πλευρά του μεταφραστή είναι πάντα πιο απαιτητική. Αρκεί να γίνεται όπως πρέπει. Με αφορμή την κυκλοφορία του Τέκνου του Θεού από τις εκδόσεις Gutenberg, o Παναγιώτης Κεχαγιάς μας μεταφέρει στον απαιτητικό κόσμο της μετάφρασης, μια διαδικασίας που δεν ήταν ποτέ απλή υπόθεση και πόσο μάλλον όταν θέλεις να κάνει αίσθηση και διαφορά.
Κυκλοφόρησε πρόσφατα η μετάφρασή σας στο Τέκνο του Θεού του Κόρμακ Μακάρθυ από τις Εκδόσεις Gutenberg. Τι πρέπει να γνωρίζει γι’ αυτό το βιβλίο κάποιος που ενδεχομένως δεν έχει ξαναδιαβάσει Μακάρθυ;
Όταν ξεκινάω να διαβάζω ένα βιβλίο, προτιμώ να μπαίνω χωρίς να γνωρίζω πολλά γι’ αυτό, ή εντάξει ας είμαστε ειλικρινείς, χωρίς να γνωρίζω υπερβολικά πολλά. Όμως παραδέχομαι πως το Τέκνο του Θεού είναι ένα μυθιστόρημα το οποίο χρειάζεται μια εισαγωγή. Τον τελευταίο χρόνο έχει αναθερμανθεί το ενδιαφέρον του αναγνωστικού κοινού για τον Κόρμακ Μακάρθυ – κάτι που οφείλεται στην κυκλοφορία του Επιβάτη/Stella Maris (Εκδόσεις Gutenberg, 2022) αλλά και στον θάνατο του συγγραφέα τον περασμένο Ιούνιο. Ο Μακάρθυ είναι γνωστός ως συγγραφέας αριστουργημάτων (εγώ θεωρώ σίγουρα τέτοια το Blood Meridian και το Suttree, που θα κυκλοφορήσουν και τα δύο από τον Gutenberg σε μεταφράσεις του Γιώργου Κυριαζή, άρα είμαστε σε καλά χέρια). Το Τέκνο του Θεού είναι ένα από τα πρώιμα έργα του (μόλις το τρίτο) και παρότι σύντομο, συμπυκνώνει τις εμμονές του Μακάρθυ, πριν αυτές βρουν την πλήρη τους έκφραση στα μεγάλα του βιβλία: τον μοναχικό αναχωρητή ήρωα (ή, όπως εδώ, αντιήρωα), μια μηδενιστική προσέγγιση στην ανθρώπινη συνθήκη που κάποιοι θα έκριναν ως ακραία, την εμμονή σε μια νατουραλιστική ακρίβεια ακόμη και σε εξαιρετικά βίαιες ή απωθητικές σκηνές, τη βία ως το πεπρωμένο του ανθρώπου, την αποστροφή προς οποιαδήποτε ηθική κρίση, κι ακόμα περισσότερο προς την ηθικοπλαστική λειτουργία της λογοτεχνίας, τη χρήση δύσκολου ή και αρχαϊκού λεξιλογίου, την πίστη του ότι θα βρεθούν αναγνώστες που θα τον ακολουθήσουν στο δύσβατο συγγραφικό το μονοπάτι. Αυτό που θέλω να πω είναι ότι το Τέκνο δεν είναι ένα ευχάριστο ανάγνωσμα αλλά σίγουρα θα επιβραβεύσει όποιον το τολμήσει.
Στην εισαγωγή σας αναφέρεστε στην αξία του παρατηρητή που είμαστε εμείς, το αναγνωστικό κοινό. Πώς λειτουργεί σε αυτό ο μεταφραστής ως συνδετικός κρίκος;
Δεν υπάρχει συγγραφέας χωρίς τους αναγνώστες του: αυτό είναι ένα από τα αξιώματα της λογοτεχνικής διαδικασίας. Υπάρχουν άνθρωποι που γράφουν αλλά δεν γίνονται συγγραφείς, και τα γραπτά τους δεν γίνονται λογοτεχνία, μέχρι να διαβαστούν. Ακόμη κι εκείνη η φαντασίωση, το αριστούργημα που κρύβεται για χρόνια στο συρτάρι (πλέον στα ανήλιαγα βάθη κάποιου σκληρού δίσκου), δεν είναι τίποτα, δεν υπάρχει, μέχρι να αποκαλυφθεί, μέχρι να διαβαστεί, να συζητηθεί, να σχολιαστεί, να κριθεί, να μείνει στη μνήμη ή να ξεχαστεί, να το αγαπήσουν ή να το μισήσουν, να το δανείσουν, να το δανειστούν, να το κλέψουν και ούτω καθεξής. Μέχρι τότε, είναι, όπως και το δέντρο που πέφτει μόνο του στο δάσος, μόνο σιωπή. Κάπως έτσι λειτουργούν και τα αμετάφραστα βιβλία, αν και για μερικά από αυτά –λίγα, είναι η αλήθεια– η φήμη τους προπορεύεται της μετάφρασής τους. Έτσι, ο μεταφραστής καλείται να κάνει αρκετές δουλειές ταυτόχρονα: ενίοτε κάνει τον μηχανικό, ενίοτε τον θιασώτη, πάντοτε όμως αποτελεί έναν φακό μέσα από τον οποίο ο αναγνώστης να μπορεί να κοιτάξει έτσι ώστε να μπορέσει να διαβάσει ένα βιβλίο που έχει γραφτεί σε μια γλώσσα που του είναι απροσπέλαστη. Όπως όλοι οι φακοί, έτσι και ο μεταφραστής είναι παραμορφωτικός. Το στοίχημα είναι να ελαχιστοποιηθούν οι παραμορφώσεις, και όσες παραμείνουν, τουλάχιστον να είναι όμορφες.
Γιατί συνεχίζουν και γοητεύουν όλα αυτά τα μυθιστορήματα του αμερικανικού νότου ακόμα και στις μέρες μας; Ποιο πιστεύετε ότι είναι το στοιχείο που τα κάνει και ξεχωρίζουν;
Εδώ θα ήθελα να κάνω μια διόρθωση. Ο Μακάρθυ, παρότι μεγάλωσε στο Τενεσί, δεν θεωρείται ακριβώς συγγραφέας του Αμερικάνικου Νότου, όπως ο Φώκνερ ή η Φλάννερυ Ο’Κόννορ, αλλά συγγραφέας των αμερικανικών συνόρων, που κείτονται νοτιότερα του Νότου και έχουν διαφορετικά χαρακτηριστικά. Η πάγια θέση μου είναι πως δεν διαβάζουμε βιβλία για τον Νότο ή για τα σύνορα της Αμερικής ή για την Αμερική την ίδια, αλλά διαβάζουμε τα λογοτεχνικά επιτεύγματα, τη φωνή νεκρών ή ζώντων συγγραφέων, που αδιάφορο είναι αν μιλάνε για το Νότο ή τον Βορρά, την Αυστραλία, τα βάθη του Κογκό, τις ίντριγκες της Αγίας Πετρούπολης, πλανήτες που δεν υπάρχουν, ή έναν πόλεμο σαν όλους του άλλους που θα έπρεπε να είχε ξεχαστεί, όμως εδώ και τριάντα αιώνες συνεχίζει να γοητεύει. Αυτό που μας έλκει ως αναγνώστες –ακόμη κι αν κάποιες φορές δεν το συνειδητοποιούμε– είναι ο τρόπος με τον οποίο ένας μεγάλος συγγραφέας οργανώνει την πραγματικότητα, την ανθρώπινη ζωή, με τη δική του μοναδικό μέθοδο, τη βάζει στο χαρτί έτσι που να μπορέσουμε εμείς μετά –οποτεδήποτε, έστω και τριάντα αιώνες μετά– να διαβάσουμε και να γίνουμε έτσι μέλη ενός ιδιότυπου εκκλησιάσματος.
Διάβασε επίσης: Το «Τέκνο του Θεού» είναι η κατάβαση στον ανθρώπινο ξεπεσμό.
Ο Μακάρθυ έχει ακόμη να διδάξει πράγματα στις μέρες μας μέσα από τις λέξεις του;
Δεν θεωρώ ότι η λογοτεχνία διδάσκει. Η λογοτεχνία δείχνει, η λογοτεχνία αποκαλύπτει, η λογοτεχνία συγκαλύπτει, περιπλέκει, αποκρύπτει. Νομίζω πως η διδακτική της χρησιμότητα είναι από μικρή έως αμελητέα. Οι μεγάλοι λογοτέχνες διαβάζονται για όσο το έργο τους παραμένει με κάποιο τρόπο ενδιαφέρον για τους αναγνώστες. Νομοτελειακά, όλοι τους θα ξεχαστούν, άλλοι πιο αργά κι άλλοι πιο γρήγορα. Νέοι θα πάρουν τη θέση τους, όπως και πρέπει. Αυτή είναι η φυσική ροή των πραγμάτων. Όσο για τον Μακάρθυ, για να διαβάζεται ακόμη, όταν τόσοι και τόσοι αξιομνημόνευτοι συγγραφείς της γενιάς του έχουν ξεχαστεί, ξεχάστηκαν πριν ακόμη πεθάνουν ή πριν καν σταματήσουν να γράφουν, το έργο του κάτι αγγίζει μέσα μας, κάτι μέσα μας συντονίζεται μαζί του. Όποιος διαβάσει, ας κρίνει μόνος του τι είναι αυτό.
Έχετε μεταφράσει από Γκρεγκ Τζάκσον και Κόρμακ Μακάρθυ μέχρι Γουίλλιαμ Μάξγουελ και Γουίλλιαμ Φώκνερ. Πόσο απαιτητική είναι η μετάφραση της υψηλής λογοτεχνίας;
Ήμουν πολύ τυχερός ως μεταφραστής. Έτυχα σε εκδότες που μου εμπιστεύτηκαν δύσκολα κείμενα χωρίς εγώ να διαθέτω ούτε την εμπειρία ούτε τις περγαμηνές, και έτυχα σε επιμελητές οι οποίοι μοιράστηκαν την εμπειρία τους απλόχερα μαζί μου. Επίσης, βοήθησε και μια κάποια άγνοια κινδύνου που με χαρακτηρίζει γενικά σαν άνθρωπο, γιατί η μετάφραση τέτοιων –αλλά και άλλων– κειμένων είναι μια ιδιαίτερα απαιτητική διαδικασία, της οποίας όμως η δυσκολία καλό είναι να παραμένει σε συζητήσεις μεταξύ μεταφραστών, αλλιώς κινδυνεύουμε να καθόμαστε και να ευλογάμε τα γένια μας.
Θα λέγατε ότι η μετάφραση απαιτεί την ίδια αφοσίωση με εκείνη της συγγραφής;
Θα έλεγα ότι η μετάφραση, όταν γίνεται όπως πρέπει, απαιτεί μεγάλη αφοσίωση, όπως όλα τα πράγματα όταν γίνονται όπως πρέπει, δηλαδή με αφοσίωση, με προσήλωση, με μια αδιαφορία για όλα τα ωραία πράγματα της ζωής: τους φίλους, τους δρόμους, τα σκυλιά, το ραχάτι, το καλοκαίρι, τον ήλιο πάνω στη θάλασσα. Όμως, τίποτε δεν απαιτεί μεγαλύτερη αφοσίωση από τη συγγραφή ενός βιβλίου. Το ξέρω γιατί έχω αποτύχει πολλές φορές.
Έχετε γράψει την Τελευταία Προειδοποίηση που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αντίποδες. Η ενασχόληση με τη συγγραφή είναι ένα βοήθημα στον κόσμο της μετάφρασης ή είναι κάτι το τελείως διαφορετικό;
Νομίζω πως η μετάφραση βοηθά τη συγγραφή γιατί σε υποχρεώνει να δώσεις πολύ μεγαλύτερη σημασία στη λεπτομέρεια, να ζυγίσεις την κάθε πρόταση, να ζυγίσεις την κάθε λέξη. Όμως και η συγγραφή βοηθάει στη μετάφραση. Υπάρχει ένας ρυθμός, μια μουσικότητα, στην οποία αποσκοπώ όταν γράφω, και την οποία σπάνια πετυχαίνω. Αυτό το «αυτί», αν θέλετε, που τυραννάει κάθε πρόταση που κάθομαι να γράψω, προσπαθώ να το βάζω να δουλεύει και στις προτάσεις μιας μετάφρασης. Βέβαια, εκεί πρέπει να υποταχθεί αυτό στις ανάγκες του εκάστοτε βιβλίου και όχι να κάνει, όπως συνηθίζει, τα δικά του. Από τύραννος πρέπει να γίνει υπηρέτης, ή στην καλύτερη περίπτωση ένας καλοπληρωμένος μυστικοσύμβουλος. Κι αυτό γιατί κάθε κείμενο είναι ιερό, ενώ τα αυτιά, όπως και τα μάτια, οι μύτες, τα δάχτυλα κι οι αφαλοί, κοστίζουν πέντε δεκάρες η δωδεκάδα.
* Το Τέκνο του Θεού του Κόρμακ Μακάρθυ κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Gutenberg.
