Ας σκεφτούμε όλοι μαζί την τελευταία φορά που είδαμε την ανατολή του ηλίου. Έπειτα από κάποιο ξενύχτι σε κάποιο μπαρ παραλιακά, όπου κάτσαμε ατενίζοντας και περιμένοντας. Από το παράθυρο επειδή οι σκέψεις μας ξύπνησαν νωρίτερα από το κρεβάτι. Αγκαλιά με τον άνθρωπό μας ή το παιδί μας. Σε κάθε περίπτωση, το αποτέλεσμα είναι το ίδιο. Ένα χρυσό πέπλο καλύπτει την γη από τον ουρανό, μέχρι εκεί που φτάνει το ανθρώπινο μάτι και ακόμα παραπέρα.
Από τη Θεογονία στην Αστρονομία
Είναι η αρχική συμμαχία μεταξύ του πλανήτη μας και του Ήλιου, όταν εκατομμύρια χρόνια πριν αποφάσισαν να χορέψουν παρέα σε μία συμπαντική αρμονία, όπως θα έλεγαν αργότερα ο Πλάτωνας, ο Πυθαγόρας και ο Ίππαρχος (όχι ο τύραννος ο γιος του Πεισίστρατου, ο αστρονόμος). Η ανατολή από τα αρχαία χρόνια συμβόλιζε κάτι το ιερό για τον κόσμο, για τον απλούστατο λόγο ότι έδινε ζωή. Ή και αλλιώς, είναι συνώνυμο της ίδια της ζωής. Από το γεγονός ότι μεγαλώνει τα σπαρτά μας μέχρι μας κάνει να αισθανόμαστε υγιείς με την βιταμίνη D. Τώρα, το παρακάτω μπορεί να ακουστεί ως ατάκα αρχαιολάτρη παρουσιαστή στην τηλεόραση, αλλά οι αρχαίοι μας πρόγονοι, πράγματι τα γνώριζαν αυτά.
Πάρτε για παράδειγμα τον Ησιόδο. Η Θεογονία του είναι ίσως το διασημότερο έργο του και μέσα σε αυτά, ο Ήλιος και η συμβολή του στο πάνθεον είναι εξίσου σημαντική. Ο Ήλιος κάνει κάθε μέρα την διαδρομή στον ουρανό με το άρμα του και μάλιστα όταν ο γιος του, Φαέθωντας, πήρε μια μέρα κρυφά το άρμα του πατέρα του, το πιλοτάρισε τόσο χαμηλά που λίγο έλειψε να κάψει όλη τη γη. Ο Ησίοδος όμως έχει μιλήσει και για τα παιδιά του Ήλιου, τις Χάριτες, τις Ηλιάδες και φυσικά τις Ώρες. Και μπορεί για τις τελευταίες να υπάρχει αυτός ο ρομαντισμός πίσω από την Θεογονία του Ησιόδου, αλλά ένα άλλο του έργο, δίνει μια πιο σοβαρή ταυτότητα στον Ήλιο, την ανατολή και τις Ώρες. Μία, ανέλπιστα, αστρονομική ταυτότητα. Για να την δει κανείς, πρέπει να καταφύγει στο Έργα και Ημέρες, που το υπογράφει πάλι ο Ησίοδος. Αλλά ας τα πάρουμε από την αρχή.
Το πρόβλημα του γεωργού
Κάποια στιγμή τον όγδοο αιώνα π.Χ., ο Ησίοδος, ο οποίος όταν δεν έγραφε έσπερνε τα χωράφια του στην Βοιωτία, αντιμετώπισε ένα πρόβλημα. Αυτός και ο αδελφός του Πέρσης, κληρονόμησαν ένα αγρόκτημα από τον πατέρα τους. Ωστόσο ο Ησίοδος είχε κληρονομήσει το μικρότερο μερίδιο της φάρμας. Κατηγόρησε για αυτή του την ατυχία τον αδελφό του, αναφέροντας ότι δωροδόκησε τους δικαστές για να πάρει το μεγαλύτερο μερίδιο. Δεν ξέρουμε αν ο Ησίοδος είχε δίκιο ή όχι, αλλά ξέρουμε ότι ο αδερφός του προβληματίστηκε τόσο πολύ για τα χωράφια που έγραψε ένα εγχειρίδιο γεωργίας, ώστε να καθοδηγήσει τον ανεπρόκοπο αδερφό του.
Αυτό το εγχειρίδιο, Έργα και Μέρες, είναι από τα αρχαιότερα κείμενα που έχουμε και αποκαλύπτει πολλά για το πώς έβλεπαν οι αρχαίοι Έλληνες τον κόσμο τους. Αν ο Ησίοδος είχε στη διάθεσή του ένα σύγχρονο ημερολόγιο όταν έγραφε αυτό το εγχειρίδιο γεωργίας, το «Έργα και Ημέρες», η ζωή του θα ήταν πολύ πιο εύκολη. Ωστόσο, ζούσε σε έναν κόσμο που έδινε βάση στο σεληνιακό ημερολόγιο. Αυτό σήμαινε ότι οποιοσδήποτε δεδομένος μήνας φέτος θα ξεκινούσε έντεκα ημέρες νωρίτερα τον επόμενο χρόνο ή πιθανώς δεκαεννέα ημέρες αργότερα. Αυτή η ολίσθηση των μηνών έναντι του ηλιακού έτους θα συνεχιζόταν, έτσι ώστε αν ο Ησίοδος είχε χρησιμοποιήσει τα ονόματα των ελληνικών μηνών για να σχεδιάσει τη γεωργία του, θα μιλούσε για οποιονδήποτε τουλάχιστον τριάντα ημέρες το χρόνο. Στην πραγματικότητα, ο μήνας θα μπορούσε να είχε ξεκινήσει ακόμη νωρίτερα και να είχε τελειώσει ακόμη αργότερα, με τον καιρό ή τους πολιτικούς να χειραγωγούν το ημερολόγιο για τους δικούς τους σκοπούς. Τα ελληνικά ημερολόγια δεν θα ήταν πολύ χρήσιμα για τη γεωργία και έτσι ο Ησίοδος χρησιμοποίησε άλλες μεθόδους χρονισμού. Ένα παράδειγμα βρίσκεται στο στίχο 582 που μιλάει για την άνθιση της αγκινάρας, για πότε το κρασί είναι γλυκό, αλλά και πως το πέταγμα των πουλιών και η εμφάνιση των σαλιγκαριών υποδηλώνουν τις εποχές.
Αυτό είναι χρήσιμο για έναν αγρότη. Μπορεί να μην έχει την ακρίβεια ενός σύγχρονου ημερολογίου, αλλά ένας αγρότης δεν φυτεύει ή συγκομίζει απλώς σύμφωνα με την εποχή του χρόνου. Αλλάζει και τα σχέδιά του ανάλογα με τον καιρό. Εάν ο χειμώνας διαρκεί λίγο περισσότερο σε ένα δεδομένο έτος, τότε θα φυτέψει αργότερα. Ωστόσο, ένα ακριβές ημερολόγιο θα ήταν χρήσιμο ως γενικός οδηγός για την αλλαγή των εποχών. Ο Ησίοδος, που δεν είχε, χρησιμοποιούσε τις κινήσεις των άστρων. Ένα παράδειγμα είναι στο στίχο 383: «Όταν οι Πλειάδες, κόρες του Άτλαντα, ανατέλλουν, ξεκινήστε τη συγκομιδή σας». Και εδώ είναι όλο το ζουμί.
Αυτό όμως δεν λέει κάτι από μόνο του. Οι Πλειάδες είναι ένα αστρικό σμήνος και, όπως ο Ήλιος, ανατέλλουν κάθε μέρα στον ουρανό. Ομολογουμένως δεν μπορείς να δεις τα αστέρια κάθε μέρα, καθώς μερικές φορές η λάμψη του Ήλιου τα κρύβει, αλλά είναι εκεί. Αυτή η γραμμή δεν αναφέρεται στην ανατολή των Πλειάδων κάθε μέρα, αλλά σε ένα συγκεκριμένο γεγονός που συμβαίνει μία φορά το χρόνο, την ελικοειδή ανατολή.
Μαθήματα αστρονομίας
Η ελικοειδής ανατολή συμβαίνει επειδή εκτός από την περιστροφή γύρω από τον άξονά της, η Γη κάνει μια επιπλέον περιστροφή σε σχέση με τα αστέρια καθώς περιφέρεται γύρω από τον ήλιο. Αυτό σημαίνει ότι κάθε μέρα ο Ήλιος κρύβει, στο περίπου, ένα ελαφρώς διαφορετικό σύνολο αστεριών. Για έναν παρατηρητή στη Γη κάθε μέρα, τα αστέρια ανατέλλουν τέσσερα λεπτά νωρίτερα κάθε μέρα και δύουν τέσσερα λεπτά νωρίτερα. Η ελικοειδής ανατολή είναι η ημέρα που ένα αστέρι ανατέλλει λίγο πριν την ανατολή του ηλίου. Είναι ορατό για λίγο στον ανατολικό ορίζοντα και στη συνέχεια εξαφανίζεται καθώς ο ουρανός φωτίζει με το φως της ημέρας. Η πρώτη μέρα που το αστέρι είναι ορατό στην αυγή είναι η ελικοειδής ανατολή.
Η ημέρα της ελικοειδούς ανατολής, μπορεί να ποικίλλει στο πώς θα την δούμε και αν. Ο πιο προφανής λόγος είναι ο καιρός. Τα σύννεφα της καταιγίδας θα εμπόδιζαν το αστέρι, αλλά μετά θα το βλέπαμε να ανατέλλει την επόμενη μέρα. Ακόμη και μια ταραγμένη ή με υγρασία ατμόσφαιρα, θα μπορούσε να μπλοκάρει το φως των αστεριών, αλλά αυτές οι συνθήκες θα έκαναν ίσως διαφορά μιας εβδομάδας ή λιγότερο στην ημερομηνία από το ένα έτος στο άλλο. Σε σύγκριση με το σεληνιακό ημερολόγιο είναι πολύ ακριβές και ορατό, από τους ανθρώπους που παρατηρούν από το ίδιο το γεωγραφικό πλάτος.
Αυτό σήμαινε ότι το γεωργικό εγχειρίδιο του Ησίοδου που γράφτηκε για τη Βοιωτία, θα ήταν χρήσιμο για πολλούς Έλληνες και επομένως άξιζε να γραφτεί.
Πολύ περισσότερο ωστόσο, δίνει στην ανατολή και τον Ήλιο, την πλέον αστρονομική του ταυτότητα. Σε επίπεδα που οι αρχαίοι ενδεχομένως να μην μπορούσαν να κατανοήσουν, αλλά αν σκεφτεί κανείς ότι πριν 2.000 χρόνια κάποιοι νοήμονες άφησαν πίσω τους τα παραμύθια για την Θεογονία και έμειναν στην πρακτική επιστήμη της εποχής, αυτό κάνει την όλη συζήτηση για τον Ήλιο και την ανατολή ακόμα πιο ενδιαφέρουσα.
«…ωροτρόφε κούρε, Κοσμοκράτορα, συρικτά, πυρίδρομε, κυκλοέλικτε, φωσφόρε, αιολόδικτε, φερέσβιε, κάρπιμε Παιάν, αιθαλή, αμίαντε, χρόνου πάτερ, αθάνατε Ζευς, εύδιε, πασιφαή, που είσαι του Κόσμου το περίδρομον όμμα, που λάμπεις και σβήνεις με ωραίες φαεινές ακτίνες, δείκτη της δικαιοσύνης, φιλονάματε, δεσπότη του Κόσμου, φύλακα της Πίστης, αεί πανυπέρτατε, πάντων αρωγέ, όμμα της δικαιοσύνης, ζωής φως. Ώ εσύ που έρχεσαι με ίππους, κυβερνόντας με μαστίγιο λυγερό άρμα με τέσσερεις ίππους. Εισάκουσε τους λόγους, και φανέρωσε στους μύστες ηδύν βίο».
Από τον Ορφικό Ύμνου του Ήλιου
