Ο γνωστός αφορισμός σχετικά με το πυρ, τη γυνή και τη θάλασσα μας προειδοποιεί για την επικίνδυνη γοητεία τους –τονίζοντας την απεραντοσύνη της τελευταίας. Εξαιρουμένων των θαλασσόλυκων που διαβάζουν αυτές τις γραμμές βέβαια, οι υπόλοιποι μάλλον το πιο επικίνδυνο ναυτικό ταξίδι που έχουμε ζήσει είναι προς τις Κυκλάδες· καβάλα σε κάτι τελειωμένα φέρι μποτ που κάνανε τραμπάλα ακόμα και με μηδέν μποφόρ.
Υπάρχει όμως η παγκόσμια λογοτεχνία για να μας χαρίσει δυνατές θαλασσινές συγκινήσεις. Αυτά τα 5 συγκλονιστικά βιβλία που ακολουθούν, αποτελούν για μένα μερικές από τις πιο σπουδαίες αναγνωστικές εμπειρίες της ζωής μου. Πιθανόν επειδή σε κάνουν να νομίζεις πως χαροπαλεύεις με τα κύματα τα ίδια. Ίσως επειδή σου μεταφέρουν την ελευθερία που χαρίζει η άγρια μοναξιά των ατέλειωτων ωκεανών. Και, εν τέλει, επειδή έχουν τη δύναμη να σε αλλάξουν πραγματικά –λες κι έζησες ο ίδιος τις ιστορίες τους.
1. Ο Γέρος και η Θάλασσα (Εκδ. Καστανιώτη)
Ποιος το έγραψε; Ένας άνθρωπος που ζούσε για την περιπέτεια, ο Έρνεστ Χέμινγούεϊ (1899-1961). Που ήξερε από πρώτο χέρι τι πάει να πει πόλεμος, τι πάει να πει κυνήγι, τι πάει να πει άγρια θάλασσα. Και, ναι, λάτρευε να ψαρεύει –όταν δεν έπινε τα ποτάκια του.
Τι πραγματεύεται; Ο γέρος έχει να πιάσει ψάρι κοντά τρεις μήνες. Όλοι στο χωριό πιστεύουν πως είναι καταραμένος. Εκείνος πιστεύει πως δεν του έχει μείνει πια τίποτα άλλο πέρα από την τιμή του. Και ρισκάρει τα πάντα. Βγαίνει στα ανοιχτά για να κερδίσει το ψωμί του. Ένας γιγάντιος ξιφίας, ο αδερφός του όπως τον λέει, θα είναι η ευχή κι η κατάρα του.
Γιατί μας πωρώνει τόσο; Διότι σε φέρνει αντιμέτωπο με τον εαυτό σου –όπως ο γέρος έρχεται αντιμέτωπος με τη θάλασσα. Παλεύει μόνος του με αυτό που αγαπάει και μισεί ταυτόχρονα. Με αυτό που τον εξυψώνει και τον καταστρέφει την ίδια στιγμή.
2. Η Αφήγηση του Άρθουρ Γκόρντον Πιμ από τη Ναντακέτ (Εκδ. Gutenberg)
Ποιος το έγραψε; Η αυτού μεγαλειότης, ο Έντγκαρ Άλαν Πόε (1809-1849). Ο Αμερικάνος συγγραφέας που αποτελεί απτή απόδειξη πως η μεγαλοφυΐα απέχει μια τόση δα γραμμούλα από την τρέλα.
Τι πραγματεύεται; Τι θαλασσινές περιπέτειες ενός εφήβου που γοητεύεται από τον ωκεανό –και τον παίρνει αψήφιστα. Σαλπάρει με ένα φαλαινοθηρικό για να έρθει τελικά αντιμέτωπος με ανταρσίες, τρικυμίες, καράβια φαντάσματα, την τρέλα της δίψας, παράξενα πλάσματα στην άκρη της γης και ό,τι άλλο (θαλασσινό) μπορεί να βάλει ο νους σου. Α, ναι, και με εκείνο το ναυτικό έθιμο που περιγράφει το τραγουδάκι «να δούμε ποιος ποιος ποιος θα φαγωθεί».
Γιατί μας πωρώνει τόσο; Πρώτον διότι αποτελεί το μοναδικό μυθιστόρημα του Πόε. Δεύτερον επειδή αποτελεί ένα θαυμαστό ποτ πουρί της θαλασσινής λογοτεχνίας. Τρίτον επειδή είναι κάτι πολύ περισσότερο από αυτό: μια κατάδυση στις ανεξερεύνητες πλευρές του μυαλού μας είναι.
3. Μόμπι Ντικ (Εκδ. Gutenberg)
Ποιος έγραψε; Ο Χέρμαν Μέλβιλ (1819-1891), ίσως δηλαδή ο μεγαλύτερος Αμερικανός μυθιστορηματογράφος όλων των εποχών. Και ένας άνθρωπος που γνώρισε το κυνήγι της φάλαινας από πρώτο χέρι, πριν γράψει αυτό το υπέροχο «τούβλο» των χιλίων σελίδων.
Τι πραγματεύεται; Τη φαλαινοθηρία και την ανελέητη μανία του καπετάνιου Αχαάβ να εκδικηθεί τη λευκή φάλαινα, όπως περιγράφεται αδρά μέσα από σελίδες γεμάτες βιβλικές καταστροφές. Εκ πρώτης όψεως· γιατί σε μία δεύτερη, προσεκτικότερη ανάγνωση αυτό το πολύχρωμο ψηφιδωτό από διαφορετικές λογοτεχνικές τεχνικές, επικά φιλοσοφικά πλατιάσματα, περιπετειώδεις θαλασσινές σκηνές, αβίαστο χιούμορ, μεγαλειώδεις περιγραφές των άγριων ωκεανών, ποταπές ιστορίες για σούρες ναυτικών και υψηλούς διαλόγους για τη φιλία και την αλληλεγγύη αποτελεί μια σπουδή για την ανθρώπινη ψυχή· από τις καλύτερες που μας έχει δώσει η λογοτεχνία.
Γιατί μας πωρώνει τόσο; Αρχικά ας μιλήσουμε για την κορυφαία εισαγωγή του: «Λέγε με Ισμαήλ» λέει και πέφτουν τα τσιμέντα εδώ και κοντά δύο αιώνες. Μετά ας αναφερθούμε στον μικρό άθλο ανάγνωσης που χρειάζεται να επιτελέσει κανείς για να το τελειώσει. Και, τέλος, ας συνεχίσουμε με τα πλέον σημαντικά: αποτελεί ένα από τα διασημότερα και σπουδαιότερα μυθιστορήματα που γράφτηκαν ποτέ, ακριβώς επειδή η ανάγνωσή του σε αλλάζει σαν άνθρωπο –θες δε θες από κάθε άποψη.
4. Βάρδια (εκδ. ΑΓΡΑ)
Ποιος το έγραψε; Ο πιο τραγουδισμένος Έλληνας ποιητής, ο Νίκος Καββαδίας (1910-1975). Ναυτικός μια ζωή, με τατουάζ στο κορμί και στην καρδιά, ως άλλη μια απόδειξη της θαλασσινής του φύσης. Ένας άνθρωπος που δεν ημέρεψε ποτέ του στη στεριά.
Τι πραγματεύεται; Ένα τυπικό ταξίδι προς τις θάλασσες της Άπω Ανατολής, σαν κι αυτά που κάνουν δεκάδες χιλιάδες Έλληνες μέχρι σήμερα. Μονάχα που το αφηγείται η μαγική γραφή του Καββαδία κι αυτό αλλάζει όλα τα δεδομένα: ιστορίες για τη ζωή πάνω στο καράβι, ιστορίες για τη ζωή στα λιμάνια, για πόρνες και παράνομες ουσίες, για γλυκές χαρές και πελώριες λύπες, εξωτικές σκηνές που δεν τις χορταίνεις, ατέλειωτες κουβέντες πάνω στην κουπαστή και σιγοψιθυρισμένα μυστικά εκμυστηρευμένα στο αυτί του αναγνώστη. Μια ατέλειωτη λυρική περιπέτεια που μοσχοβολάει αλάτι, καπνό από πίπα κι αρώματα της ανατολής.
Γιατί μας πωρώνει τόσο; Για όλα τα προαναφερθέντα. Και επειδή αν κάποιος δεν αγαπάει την ποίηση, αυτή είναι μια ιδανική ευκαιρία να γνωρίσει τον μεγάλο Έλληνα ποιητή μέσα από ένα πεζογράφημα(;). Οι στίχοι του άλλωστε έχουν στολίσει τα χείλια όλων μας, και στη «Βάρδια» εκείνος αφήνει τη ψυχή του· μέσα από ένα βιβλίο που είναι ποίηση, απομνημονεύματα κι αφήγημα μαζί.
5. Η Μπαλάντα του Γέρου Ναυτικού (εκδ. Χατζηνικολή)
Ποιος το έγραψε; Ο σπουδαιότερος ρομαντικός ποιητής της Αγγλίας, ο Σάμιουελ Τέιλορ Κόλεριτζ (1772-1834). Κι αν πιστεύεις ότι ακούγεται «φλώρος» να σου πω πως είχε κάποιες επικίνδυνες έξεις δυστυχώς, που θυμίζουν τους αγαπημένους σου ροκ σταρ.
Τι πραγματεύεται; Τη λάθος κίνηση την λάθος στιγμή. Και την αχαριστία -διότι ουδείς πιο αχάριστος του ευεργετηθέντος τελικά. Και το πως αυτά παίρνουν σάρκα και οστά στις περιπέτειες ενός ναυτικού. Που αντί να ευχαριστήσει το «καλό πνεύμα» που τον έσωσε από την Ανταρκτική με τη μορφή ενός πουλιού άλμπατρος, αυτός το σκοτώνει. Με αποτέλεσμα να ζήσει εκείνος και το πλήρωμα την τρομερή οργή της θάλασσας –σε κάθε της μορφή. Όπως λέει κι ο πλέον χαρακτηριστικός στίχος του πολυσέλιδου ποιήματος: «Water, water, every where, Nor any drop to drink». Και να ήταν μόνο αυτό…
Γιατί μας πωρώνει τόσο; Διότι το έκαναν ύμνο του heavy metal οι Iron Maiden. Διότι το έκαναν μουσικοθεατρική παράσταση οι σπουδαίοι Tiger Lillies. Γιατί, τελικά, όλοι οι προαναφερθέντες συγγραφείς που έγραψαν για τη θάλασσα είχαν εμπνευστεί από το τρομερό και τρομακτικό ποίημα του Κόλεριτζ –ενός τύπου που έβλεπε πραγματικά οράματα και ήξερε να καταγράφει στο χαρτί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο.
