Ο Ισπανικός Εμφύλιος (1936-1939) δεν ήταν μια απλή υπόθεση. Κανένας εμφύλιος δεν είναι άλλωστε. Και δεν ήταν μια απλή υπόθεση διότι έθεσε σε κίνηση τα στρατιωτικά αντανακλαστικά των ιδεολογιών, έβαλε στο πεδίο της μάχης και εξέθρεψε συγκρουσιακά όλες τις μεγάλες κοσμοθεωρίες της εποχής του μεσοπολέμου: φασισμός, εθνικοσοσιαλισμός από την μία πλευρά, σοσιαλισμός, κομμουνισμός, αναρχία κι εν γένει όλοι όσοι διέθεταν έστω και ψήγματα δημοκρατικής αφοσίωσης στην αντίπερα όχθη.
Κι αν για την καλλιτεχνική αποτύπωση της αιματοχυσίας αρκεί η «Γκερνίκα» του Πικάσο, για την ουσιαστική της συμβολή στα μελλούμενα και για την ίδια της την σημαντικότητα, καλό είναι να έχουμε κατά νου πως αυτή ήταν που έδωσε τη σκυτάλη στην έναρξη του πλέον καταστροφικού πολέμου στην παγκόσμια ιστορία.
Ο ισπανικός αλληλοσπαραγμός, λοιπόν, εκείνος με τις πάμπολλες παραμέτρους που αποτελούν αντικείμενο μελέτης εννιά δεκαετίες μετά τη λήξη του, λογικό ήταν την εποχή εκείνη να στρέψει πάνω του το ενδιαφέρον ολόκληρης της οικουμένης. Δεν είναι τυχαίο πως την έκβασή του συνδιαμόρφωσαν - άλλοτε υπογείως και άλλοτε φανερά - πλείστες ξένων δυνάμεων, είτε θεσμικά (βλέπε κυβερνήσεις τρίτων κρατών), είτε άτυπα (βλέπε εθελοντές που έσπευσαν να συνδράμουν κάποιο από τα αντιμαχόμενα μέρη). Η παγκοσμιότητά της σημασίας του δε, απαιτούσε αντίστοιχη δημοσιογραφική κάλυψη και αυτός ήταν ο λόγος που ανταποκριτές από διάφορα μέσα της εποχής και από κάθε γωνιά της γης, έσπευσαν να καταγράψουν από κοντά τα τεκταινόμενα. Πάρτε μια ανάσα και συγκρατήστε ορισμένα μόνο από τα μεγαθήρια που βρέθηκαν την εποχή εκείνη στην ιβηρική χώρα ως πολεμικοί ανταποκριτές: Τζωρτζ Όργουελ, Αντουάν ντε Σεντ Εξιπερί, Νίκος Καζαντζάκης, Έρνεστ Χέμινγουεϊ...
Αυτός ο τελευταίος, ο συγγραφέας που έμελλε να αποτελέσει τον πιο χαρακτηριστικό εκπρόσωπο της "Χαμένης Γενιάς" των αμερικανών λογοτεχνών και να σηκώσει στις πλάτες του ένα κάποιο Νόμπελ κι ένα κάποιο Πούλιτζερ, κατάφερε να σχηματοποιήσει μέρος των όσων είδε κατά την παραμονή του στην Ισπανία της εποχής, σε ένα πολεμικό μυθιστόρημα που θεωρείται από πολλούς από τα κορυφαία στο είδος του. Το "Για Ποιον Χτυπά η Καμπάνα" (κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «ΓΡΑΜΜΑΤΑ»), κυκλοφόρησε το 1940 και αξίζει μια μικρή στάση στα του τίτλου για να κατανοήσει κανείς και το απόσταγμα ολόκληρου του βιβλίου.
«Κανένας άνθρωπος δεν είναι νησί, ακέριος μοναχός του. Κάθε άνθρωπος είναι ένα κομμάτι ηπείρου, ένα μέρος στεριάς. Αν η θάλασσα ξεπλύνει ένα σβόλο χώμα, η Ευρώπη γίνεται μικρότερη. Όπως κι αν ξεπλύνει ένα ακρωτήρι ή ένα σπίτι φίλων σου ή δικό σου. Κάθε ανθρώπου ο θάνατος λιγοστεύει εμένα τον ίδιο, γιατί είμαι ένα με την Ανθρωπότητα. Κι έτσι ποτέ σου μη στέλνεις να ρωτήσεις για ποιον χτυπά η καμπάνα. Χτυπάει για σένα». To ποιητικό απόσπασμα που συνέταξε ο John Donne τρεις περίπου αιώνες προτού συγγράψει ο Χέμινγουεϊ το "Για Ποιον Χτυπά η Καμπάνα", δεν χρησιμοποιείται τυχαία στην εισαγωγή του βιβλίου. Βρίσκεται εκεί για να σε προϊδεάσει πως αυτό που θα διαβάσεις δεν είναι παρά ένας ύμνος στην αλληλεγγύη και τη συντροφικότητα, μία πραγματική λαιμητόμος του ωχαδερφισμού.
Εκείνος που άκουσε το χτύπο
Και δεν μπορεί να είσαι τίποτε άλλο παρά ένας συνειδητοποιημένος αλληλέγγυος όταν αφήνεις την ασφάλεια του σπιτιού και της πατρίδας σου για να σπεύσεις χιλιάδες μίλια μακριά προκειμένου να συνδράμεις εκείνους που μάχονται για ένα ιδανικό που θεωρείς υψίστης σημασίας, αυτό της Δημοκρατίας. Τέτοιος ήταν ο κεντρικός ήρωας του μυθιστορήματος, ο Ρόμπερτ Τζόρνταν. Αμερικανός που έφυγε από τις ΗΠΑ για να πολεμήσει στο πλευρό της Δημοκρατικής Συμμαχίας που στάθηκε απέναντι στις εθνικιστικές δυνάμεις του στρατηγού Φράνκο.
Με την ιδιότητα του δυναμιτιστή, η εντολή που έχει λάβει από το στρατηγείο των Δημοκρατικών, σαφής και ξεκάθαρη: να ανατινάξει ένα γεφύρι που δεσπόζει κάπου ανάμεσα στα δάση της Σεγκόβια και το οποίο βρίσκεται υπό των έλεγχο των φρανκιστών. Εκεί είναι που μεταφέρεται από τον γερο-χωρικό Ανσέλμο, εκεί είναι που συναντά μια ολιγομελή αντάρτικη ομάδα αποτελούμενη από τον κάποτε θρυλικό και πλέον απονευρωμένο Πάμπλο, τη δυναμική και βρωμόστομη γυναίκα του την Πιλάρ, την guapa προστατευόμενη τους Μαρία, τον μυαλοσπαρμένο τσιγγάνο Ραφαέλ, τους αδελφούς Ελάδιο και Αντρές...
Ο μυθιστορηματικός χρόνος απλώνεται στο πλαίσιο ενός μόλις τετραήμερου, κατά τη διάρκεια του οποίου οι σχέσεις που αναπτύσσει ο Ρόμπερτ (ο "Ινγκλές" όπως τον αποκαλούν) με τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας, γνωρίζουν μια βαθμιαία κλιμάκωση προς το καλύτερο. Άπαντες εκτός του Πάμπλο, του αλλοτινού αρχηγού της ομάδας που έδωσε οικειοθελώς(;) τη σκυτάλη της αρχηγίας στην Πιλάρ, δέχονται τον Ρόμπερτ στο προσωρινό τους καταφύγιο και αναπτύσσουν μαζί τους μια σχέση αμοιβαίου σεβασμού και εμπιστοσύνης. Η όμορφη Μαρία δε, καταφέρνει και κάνει κατάληψη στην καρδιά του Ρόμπερτ. Ο τελευταίος, όσο διάστημα δεν είναι απασχολημένος με το σχεδιασμό και την υλοποίηση του σχεδίου δολιοφθοράς, βρίσκει απάγκιο από την εμφύλια φορτούνα μέσα στην αγκαλιά της.
«Από την κινηματογραφική μεταφορά του μυθιστορήματος (1943)»
Μια σειρά γεγονότων και εσωτερικών μονόλογων του Ρόμπερτ Τζόρνταν, οδηγούν στο τελευταίο κεφάλαιο της ανατίναξης, το τέλος του οποίου λίγο έχει να κάνει με το κινηματογραφικό ενδιαφέρον που προκαλεί και πολύ περισσότερο με τα μηνύματα που εκπέμπει γύρω από τη στάση και τη συμπεριφορά των κεντρικών χαρακτήρων.
Μοτίβα
Πανταχού παρών ο θάνατος, κυριεύει τις σκέψεις των ηρώων, άλλοτε φοβικά κι άλλοτε λυτρωτικά. Κι ακόμα περισσότερο, σκιαγραφεί τη βάναυση πραγματικότητα του εμφύλιου αλληλοσπαραγμού, με τρόπο μάλιστα που ενδεχομένως και να ξενίσει ορισμένους: είναι χαρακτηριστικό πως η αφήγηση του Χέμινγουεϊ δεν είναι αρτηριοσκληρωτικά στρατευμένη και επιχειρεί να ρίξει το φως του ανθρωπισμού σε όλες τις εμπλεκόμενες πλευρές ανεξαιρέτως. Δεν είναι τυχαίο πως το μέρος του βιβλίου στο οποίο περιγράφεται διεξοδικότατα και με τρόπο συγκλονιστικό το μακελειό που έλαβε χώρα στο χωριό της Πιλάρ, εκεί όπου οι αντιφασίστες λίντσαραν και έριξαν στο γκρεμό τους συμπαθούντες τον Φράνκο, είναι από τα πλέον έντονα και χαρακτηριστικά σε ένα έργο που θα περίμενε κανείς να "πέσει πάνω" σε συχνές-πυκνές αναφορές γύρω από τις φασιστικές φρικαλεότητες.
Ίσως κι αυτός να είναι ένας από τους λόγους που το συγκεκριμένο έργο παραμένει μέχρι και σήμερα αγαπητό και πολυδιαβασμένο: Δεν προτάσσει τον ρεβανσισμό και τη σύγκρουση, ούτε πυροδοτεί ιδεολογικά πάθη μέσα από στρατευμένους βερμπαλισμούς. Αντ' αυτού, προτιμά να καταθέτει εμφατικά ως εναλλακτική τον ανθρωπισμό και την αδελφοσύνη. Τα πρώτα στοιχεία, δηλαδή, που βάζουν κατά καιρούς στο στόχαστρό τους όλοι εκείνοι που υποκινούν, εκτελούν και κατευθύνουν κατά το δοκούν τα επιμέρους αδελφοφαγώματα.
Απόσπασμα από το βιβλίο:
"Τώρα πολεμούσε σε αυτό τον πόλεμο, γιατί είχε ξεσπάσει σε μια χώρα που εκείνος αγαπούσε και γιατί εκείνος πίστευε στη Δημοκρατία και γιατί, αν αυτή γκρεμιζόταν, η ζωή θα ήταν αβάσταχτη για όλους τους ανθρώπους που πίστευαν σε αυτή. Βρισκόταν κάτω από κομουνιστική πειθαρχία στη διάρκεια του πολέμου. Εδώ στην Ισπανία, οι κομουνιστές πρόσφεραν την καλύτερη, την πιο σταθερή και υγιή πειθαρχία για τη διεξαγωγή του πολέμου. Αποδεχόταν την πειθαρχία τους κατά την διάρκεια του πολέμου, γιατί όσο βαστούσε ο πόλεμος, ήταν το μόνο κόμμα που εκείνος μπορούσε να σεβαστεί το πρόγραμμα και την πειθαρχία του. Ποιες ήταν λοιπόν οι πολιτικές του πεποιθήσεις; Δεν είναι καμία είπε μέσα του. Αλλά αυτό μην το πεις σε κανέναν άλλο, σκέφτηκε. Μην διανοηθείς να το παραδεχτείς ποτέ. Και μετά τι θα κάνεις; Θα γυρίσω πίσω και θα βγάζω το ψωμί μου διδάσκοντας ισπανικά, όπως και παλιά, και θα γράψω ένα γνήσιο βιβλίο. Στοίχημα πως θα το κάνω, είπε. Στοίχημα πως θα είναι εύκολο»[…]"
