Την ημέρα αυτή του χρόνου κατά την οποία όλοι αναρωτιόμαστε το πώς θα κάνουμε πιο ελκυστικό προϊόν το βιβλίο και το πώς θα αυξηθούν οι αναγνώστες του σκεφτήκαμε να μιλήσουμε για ένα διαφορετικό προϊόν. Για κάποιους είναι ένα καινό δαιμόνιο που έρχεται να καταστρέψει το βιβλίο και να το αντικαταστήσει. Είναι όμως έτσι;
Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Βιβλίου μιλήσαμε με τον Μιχάλη Καλαμαρά, σύμβουλο ψηφιακών εκδόσεων και ιδρυτής του eAnagnostis.gr (www.eAnagnostis.gr), όπου από το 2008 αρθρογραφεί για τα ηλεκτρονικά βιβλία και τις ψηφιακές εκδόσεις. Από το 2013 εργάζεται στους τομείς του ψηφιακού μάρκετινγκ και της ανάπτυξης περιεχομένου για την Thinking (www.thinking.gr), εταιρία που προσφέρει ψηφιακές υπηρεσίες και προϊόντα για τον κλάδο του βιβλίου.
Μας μίλησε τόσο για το ηλεκτρονικό βιβλίο όσο και για το χάρτινο και τελικά ίσως να μην είναι και τόσο δυσοίωνα τα πράγματα.
Πριν πούμε για το ηλεκτρονικό βιβλίο, γενικά το βιβλίο ήταν ένα από αυτά τα αντικείμενα που γνώρισαν δόξα κατά τη διάρκεια της καραντίνας; Ο κόσμος αγόρασε και διάβασε περισσότερα βιβλία όπως π.χ. μαγείρεψε;
Αναμφίβολα διαβάσαμε περισσότερο κατά τη διάρκεια της καραντίνας. Αυτή είναι και η προσωπική μου εμπειρία, ειδικά στην πρώτη καραντίνα, την Άνοιξη του 2020, όπου διάβασα αρκετά βιβλία που ήθελα αλλά δεν έβρισκα τον χρόνο να διαβάσω. Αυτό φαίνεται και από τις συζητήσεις για βιβλία στο φιλικό και εργασιακό μας περιβάλλον και στα social media, ακόμα και αν σωστά θεωρήσουμε ότι ο κύκλος μας αποτελείται από άτομα με παρόμοια ενδιαφέροντα. Προκύπτει όμως και από τις πωλήσεις βιβλίων, που το 2020 στην Ελλάδα χάρη στο ηλεκτρονικό εμπόριο άντεξαν στα επίπεδα των προηγούμενων χρόνων, αν δεν αυξήθηκαν κιόλας, ενώ πολλοί και πολλές διάβαζαν βιβλία που είχαν ήδη στη βιβλιοθήκη τους. Το ενδιαφέρον για κλασικά και αναγνωρισμένα βιβλία ήταν έντονο, όπως και η αναζήτηση παιδικών βιβλίων και βιβλίων δραστηριοτήτων για τις μικρότερες ηλικίες, αλλά και οι νέες κυκλοφορίες συνεχίστηκαν και νέοι τίτλοι γνώρισαν επιτυχία εν μέσω καραντίνας. Το άνοιγμα των βιβλιοπωλείων πριν από τα Χριστούγεννα, νωρίτερα και χωρίς τους αυστηρότερους περιορισμούς άλλων καταστημάτων λιανικής, έδωσε, τέλος, μεγάλη ώθηση στο βιβλίο ως δώρο.
Η ώθηση αυτή για το βιβλίο και την ανάγνωση φαίνεται να συνεχίζεται και θα μπορούσε να ενισχυθεί. Στην Ιταλία η κυβέρνηση έδωσε κουπόνια για την αγορά βιβλίων και στη Γαλλία και αρκετές άλλες ευρωπαϊκές χώρες τα βιβλιοπωλεία κατατάχτηκαν στα καταστήματα με είδη πρώτης ανάγκης και παραμένουν ανοιχτά ακόμα και στα lockdown. Αντίστοιχα, οι βιβλιοθήκες μπορούν να διευρύνουν τις δυνατότητες για δανεισμό βιβλίων εξ αποστάσεως.
Την τελευταία χρονιά αντικαταστήσαμε τον κινηματογράφο με μια οθόνη στο σπίτι μας, τα μαγαζιά με μια οθόνη στο σπίτι μας, το βιβλίο βρήκε τον αντικαταστάτη του;
Το βιβλίο παραμένει κατά μεγάλη πλειοψηφία έντυπο, αλλά η εικόνα αυτή είναι διαφορετική ανάλογα με τη χώρα και είδος του βιβλίου. Στις ΗΠΑ το ποσοστό των ebooks στη λογοτεχνία και το non-fiction ξεπερνάει το 20%, ενώ στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες το ποσοστό αυτό είναι μονοψήφιο. Στα παιδικά βιβλία το έντυπο κυριαρχεί ακόμα περισσότερο. Από την άλλη, βιβλία όπως οι εγκυκλοπαίδειες, οι τουριστικοί οδηγοί και οι οδηγοί μαγειρικής είναι πια ένα website, μια εφαρμογή ή ένα κανάλι στο YouTube, λογοτεχνικά βιβλία που τα διαβάζεις μια φορά και προχωράς έχουν πολύ μεγαλύτερο ποσοστό στα ebooks και η ακαδημαϊκή έρευνα διεξάγεται κυρίως με ηλεκτρονικά βιβλία και περιοδικά.
Στην Ελλάδα μπορεί να διαθέτουμε περισσότερα από 8.000 ηλεκτρονικά βιβλία στα ελληνικά, αλλά δε βγάζουν όλοι εκδότες ebooks και η αγορά ebooks παραμένει κάτω από το 1% των συνολικών πωλήσεων βιβλίων, κυρίως λόγω έλλειψης μιας αξιόπιστης τοπικής πλατφόρμας καθώς και εξειδικευμένων συσκευών ανάγνωσης όπως το Kindle του Amazon. Μπορούμε όμως να αποκτήσουμε ebooks στα ελληνικά από τα ηλεκτρονικά καταστήματα εκδοτών και από βιβλιοπωλεία όπως της Apple, ενώ υπάρχουν και αρκετά δωρεάν, για παράδειγμα στην «Ανοιχτή Βιβλιοθήκη» (http://openbook.gr/), και η δυνατότητα να δανειστείς ebooks από το «Ηλεκτρονικό Αναγνωστήριο» της Εθνικής Βιβλιοθήκης (https://ereading.nlg.gr/).
Η καραντίνα επιτάχυνε την υιοθέτηση των ebooks και στην Ελλάδα: αναγνώστες που δεν είχαν δοκιμάσει να διαβάσουν ηλεκτρονικά τώρα το επιχείρησαν για πρώτη φορά, άλλοι ενεργοποίησαν λογαριασμούς που είχαν καιρό να χρησιμοποιήσουν, η παραγωγή νέων ηλεκτρονικών τίτλων ενισχύθηκε, οι πωλήσεις τους σαφώς αυξήθηκαν, αν και ξεκινώντας από χαμηλή βάση, ενώ και οι δανεισμοί ebooks από την Εθνική Βιβλιοθήκη έπιασαν γρήγορα τα όρια δυνατοτήτων του συστήματος. Η δε αναγκαστική στροφή στο ηλεκτρονικό εμπόριο για την αγορά έντυπων βιβλίων προετοιμάζει τους όρους και για την αγορά των ηλεκτρονικών βιβλίων.
Όμως πλέον δεν πρόκειται μόνο για τα ebooks. Τα τελευταία χρόνια τα audiobooks γνωρίζουν μεγάλη άνθιση, τόσο στις ΗΠΑ όσο και σε ευρωπαϊκές χώρες, με πρώτες τις σκανδιναβικές. Πρόκειται για άλλου είδους βιβλία, καθώς πια μιλάμε για ακρόαση και όχι για ανάγνωση. Αλλά φέρνουν το βιβλίο σε περιστάσεις όπου η ανάγνωση δε θα ήταν δυνατή και το συνδυάζουν με άλλες δραστηριότητες, ενώ προσελκύουν νέο κοινό στο βιβλίο και είναι εξορισμού προσβάσιμα για τους εντυποανάπηρους. Όλα δείχνουν ότι τα audiobooks είναι κάτι που θα δούμε και στην Ελλάδα.
Σε ποιον βαθμό το ηλεκτρονικό βιβλίο απευθύνεται στους βιβλιόφιλους και σε ποιον αναλαμβάνει να γνωρίσει τον κόσμο του βιβλίου σε όσους, ας πούμε πως έχουν τη βιβλιοθήκη τους σαν φόντο για zoom calls; Το ερώτημα αφορά κυρίως όλη αυτή τη συζήτηση για το πώς θα αυξηθούν τα βιβλία που διαβάζει ένας μέσος άνθρωπος.
Ανεξάρτητα αν είναι έντυπο ή ηλεκτρονικό, υπάρχει εκεί έξω ένα βιβλίο για τον καθένα και τα ενδιαφέροντά του, είτε μιλάμε για λογοτεχνία είτε για βιβλία γνώσεων. Κάποιες από τις ανάγκες είτε για αφήγηση είτε για πληροφορία μπορεί να καλυφτούν από μια σειρά στο Netflix ή από ένα ντοκιμαντέρ ή μια πλατφόρμα e-learning ή από ένα βιντεάκι στο ΥοuTube, αλλά το βιβλίο, με τον γραπτό λόγο και με τη φιλοδοξία να είναι κάτι ολοκληρωμένο και συστηματικό, είναι ένας τρόπος ψυχαγωγίας και μάθησης που δεν έχει ξεπεραστεί.
Με τα ebooks το βιβλίο είναι πιο προσβάσιμο από ποτέ. Ο καθένας μας έχει εξάλλου μια συσκευή ανάγνωσης στα χέρια του. Από το κινητό ή το tablet ή το laptop σου μπορείς πολύ άμεσα και γρήγορα να αποκτήσεις ένα ebook και να ξεκινήσεις να διαβάζεις αμέσως.
Στα ebooks, επιπλέον, δεν υπάρχουν εξαντλημένα βιβλία και δεν υπάρχουν βιβλία που αργεί το κούριερ να σου τα φέρει. Έχεις αμέσως όποιο ebook θέλεις από οπουδήποτε στον κόσμο αρκεί να έχεις internet και κουβαλάς μια βιβλιοθήκη στην τσέπη σου. Επιπλέον, στα ebooks μπορεί να αλλάξεις το μέγεθος και το είδος της γραμματοσειράς ή να αλλάξεις το χρώμα του background, να κάνεις πολύ εύκολα σημειώσεις και υπογραμμίσεις, να ψάξεις μέσα στο κείμενο ή να κοιτάξεις μια λέξη στο internet ή να συμβουλευτείς το λεξικό αν είναι ξενόγλωσσο. Αλλά η ηλεκτρονική μορφή του βιβλίου έχει επιπτώσεις και στο είδος των βιβλίων που μπορούν να κυκλοφορήσουν: πια μπορούν να εκδοθούν πολύ πιο εύκολα βιβλία που απευθύνονται σε μικρά και εξειδικευμένα κοινά ή βιβλία που εκδίδονται από τους ίδιους τους συγγραφείς που τα γράφουν.
Αυτό που πρέπει να προσέξει κανείς είναι ότι όταν μιλάμε για ebooks δε μιλάμε για ένα PDF που το διαβάζουμε στο laptop και που δε χωράει στην οθόνη του κινητού. Μιλάμε κυρίως για αρχεία ePUB, που επανασελιδοποιούνται αυτόματα και, γι’ αυτό, χωράνε και είναι ευανάγνωστα σε όλα τα μεγέθη οθόνης. Αν, για παράδειγμα, θέλεις να διαβάσεις ένα ebook λογοτεχνίας ή ιστορίας, το αρχείο που θα πρέπει να περιμένεις είναι το ePUB, ενώ το PDF στα βιβλία αφορά κυρίως τον ακαδημαϊκό χώρο, τεχνικά εγχειρίδια ή κάποια βιβλία που είναι δύσκολο να γίνουν ePUB.
Το βιβλίο ήταν ίσως το τελευταίο και πιο σθεναρό κάστρο που αντιστάθηκε στην ψηφιοποίηση. Σε αντίθεση με το μαζικό downloading ταινιών, μουσικής και την ολοκληρωτική μετατροπή της φωτογραφίας σε ψηφιακή, το ηλεκτρονικό βιβλίο δεν γνώρισε παρόμοια άνθηση. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι το αναγνωστικό κοινό είναι πιο συντηρητικό και επιφυλακτικό απέναντι στην καινοτομία σε σχέση με τους σινεφίλ ή τους μουσικόφιλους; Μήπως απλά η φόρμα του χάρτινου βιβλίου είναι πιο αναντικατάστατη;
Πριν την εμφάνιση της τυπογραφίας στα μέσα του 15ου αιώνα στην Ευρώπη, αλλά και για αρκετό καιρό μετά από αυτήν, και τα χειρόγραφα βιβλία αναντικατάστατα θεωρούνταν. Η πραγματικότητα είναι ότι το έντυπο βιβλίο έχει πολύ μεγαλύτερη παράδοση και συνέχεια στη μορφή του απ’ όσο η ηχογραφημένη μουσική, οι ταινίες και η φωτογραφία. Η μουσική, για παράδειγμα, πέρασε μέσα σε 50 χρόνια από τον δίσκο στην κασέτα στο cd στο MP3 και στο streaming. Τα ebooks υπάρχουν στην πραγματικότητα λίγο πάνω από δεκαετία, με το Kindle, την εξειδικευμένη συσκευή ανάγνωσης, να κυκλοφορεί το 2007, το iPad το 2010 και τα κινητά να παίρνουν αρκετά χρόνια για να αποκτήσουν οθόνες κατάλληλες για ανάγνωση μετά την κυκλοφορία του πρώτου iPhone το 2007.
Υπάρχει βέβαια και ένας ακόμα σημαντικός λόγος που η διάδοση των ebooks δεν ήταν τόσο ραγδαία: ο κλάδος του βιβλίου δεν είναι οικονομικά τόσο σημαντικός για εταιρίες τεχνολογίας, όπως η Apple, η Google, ακόμα και το Amazon πια, ούτε για τους επενδυτές που χρηματοδότησαν εγχειρήματα όπως το Netflix και το Spotify. Μπορεί, για παράδειγμα, ο Steve Jobs να λάνσαρε το iPad τονίζοντας ότι εδώ διαβάζεις και ebooks, αλλά έκτοτε τα βιβλία, αντίθετα με τη μουσική ή τη φωτογραφία, αναφέρονται ελάχιστα, αν αναφέρονται, στα event της Apple. Και αυτό επέτρεψε στους εκδότες να εξακολουθούν να προσφέρουν στα ebooks ένα προϊόν πολύ παρόμοιο σε μορφή και τιμή με το έντυπο βιβλίο.
Ταυτόχρονα με τη ραγδαία ψηφιοποίηση είδαμε και τον αφανισμό των συσκευών που τις έφερε, τουλάχιστον σε επίπεδο ερασιτεχνικής χρήσης. Πχ τα MP3 players, τα GPS, οι ψηφιακές φωτογραφικές μηχανές μετατράπηκαν σε αξεσουάρ ή ακόμα και apps. Θα μπορούσε να γίνει κάτι αντίστοιχο και με τους e-readers;
Οι e-readers ή ηλεκτρονικοί αναγνώστες είναι εξειδικευμένες συσκευές ανάγνωσης, με μια οθόνη διαφορετικής τεχνολογίας, το ηλεκτρονικό χαρτί. Στους e-readers δεν υπάρχει φως που να κατευθύνεται στα μάτια μας και έτσι η ανάγνωση είναι τόσο ξεκούραστη όσο στο έντυπο βιβλίο, ενώ η προσοχή μας δεν αποσπάται από ειδοποιήσεις και άλλες εφαρμογές. Γι’ αυτό πολλοί συστηματικοί αναγνώστες προτιμούν τους e-readers για την ανάγνωση βιβλίων με συνεχές κείμενο, παρόλο που η οθόνη τους είναι κατά μεγάλη πλειοψηφία ασπρόμαυρη, δεν έχουν άλλες λειτουργίες πέρα από την ανάγνωση βιβλίων και είναι μία ακόμα συσκευή για να φορτίζεις.
Όμως οι οθόνες των κινητών, των tablet αλλά και των laptop έχουν βελτιωθεί δραματικά τα τελευταία χρόνια. Προσωπικά έχω Kindle, τον e-reader του Amazon, αλλά διαβάζω πια τα περισσότερα ebooks μου στο κινητό ή στον υπολογιστή, ανάλογα με το είδος του βιβλίου.
Οπότε μπορεί οι e-readers κάποια στιγμή να πάψουν να υπάρχουν αλλά προς το παρόν ανήκουν στην κατηγορία των συσκευών που κάνουν ένα και μόνο πράγμα αλλά πολύ καλά. Ισχύει δηλαδή το αντίστοιχο με την κάμερα του κινητού μας και τις φωτογραφικές μηχανές DSLR ή με τα ηχεία του κινητού και τα αυτόνομα ηχεία.
Η ψηφιοποίηση των μορφών ψυχαγωγίας που αναφέραμε νωρίτερα γέννησε ένα μάλλον οξύμωρο φαινόμενο. Για παράδειγμα στη μουσική ο θάνατος του CD και της κασέτας ανέστησε το βινύλιο, κάτι παρόμοιο, σε μικρότερο βαθμό, είδαμε και στον χώρο της αναλογικής φωτογραφίας. Αν ζήσουμε κάτι παρόμοιο και στον χώρο του βιβλίου, θα μπορούσε να ανθίσει ένα παρόμοιο φαινόμενο; Με κάποιες καλλιτεχνικές βιβλιοδεσίες για παράδειγμα.
Είναι κάτι που ήδη συμβαίνει για βιβλία που θέλεις να τα έχεις στη βιβλιοθήκη σου, που διεκδικούν να είναι πιο διαχρονικά αλλά αποτελούν και μέρος της ταυτότητας του κατόχου τους. Βλέπουμε να ανθούν οι συλλεκτικές εκδόσεις, με σκληρό εξώφυλλο, ειδική εικονογράφηση, προσεγμένο δέσιμο, μερικές φορές και καλλιτεχνικό, τοποθετημένες σε διακοσμημένα κουτιά. Βλέπουμε επίσης επετειακές εκδόσεις, εκδόσεις σε περιορισμένα και αριθμημένα αντίτυπα. Πρόκειται δηλαδή για βιβλία που δεν έχουν απλώς το κείμενο, αλλά έχουν ως βασικό σκοπό να δημιουργήσουν και ένα καλαίσθητο, συλλεκτικό αντικείμενο.
Αντίστοιχα αποκτά αξία και το βιβλίο που σου έχει υπογράψει ο συγγραφέας ή το έντυπο βιβλίο-δώρο με την προσωπική αφιέρωση από αυτόν που σου το χάρισε. Έχουμε, για παράδειγμα, αρκετούς οδηγούς μαγειρικής στην Ελλάδα, που λειτουργούν ως πηγή έμπνευσης και πληροφοριών. Αλλά αν θέλεις να βρεις μια συνταγή και να τη συμβουλεύεσαι καθώς μαγειρεύεις, θα ψάξεις μάλλον για ένα website ή για ένα βίντεο στο YouTube. Αν θέλεις όμως να υπογραμμίσεις το ενδιαφέρον σου για τη μαγειρική, να έχεις την αφιέρωση του συγγραφέα-μάγειρα ή να κάνεις ένα δώρο, θα προτιμήσεις το έντυπο βιβλίο.
Ανεξάρτητα πάντως από τις συλλεκτικές έντυπες εκδόσεις, μπορεί στη μακρά διάρκεια το μέλλον του βιβλίου να είναι ψηφιακό, έχουμε όμως ακόμα πολλά χρόνια συνύπαρξης έντυπων, ηλεκτρονικών και ακουστικών βιβλίων.
