Το κλισέ που θέλει κάθε εκλογική αναμέτρηση να είναι η πιο κρίσιμη από όλες δεν είναι σίγουρα ένας ευφημισμός για τη σημερινή εκλογική αναμέτρηση. Είναι η μέρα των γερμανικών ομοσπονδιακών εκλογών και οι πολίτες της χώρας καλούνται να επιλέξουν τους 709 εκπροσώπους τους. Κι όμως η μεγάλη πρωταγωνίστρια αυτών των εκλογών δεν θα είναι παρούσα, η Angela Merkel έχει παραδώσει ήδη την αρχηγία του κόμματός της και ο σχηματισμός της επόμενης κυβέρνησης δεν θα την βρει επικεφαλής αυτής για πρώτη φορά μετά από 16 χρόνια. Τέλος εποχής; Σίγουρα, αλλά δεν ξέρουμε ακόμα την εποχή που ξημερώνει.
Αν θέλουμε να κάνουμε μια αναλογία με το άλλο κλισέ, το αποκλειστικά δικό μας, η Γερμανία κλείνει τον δικό της κύκλο της μεταπολίτευσης. Ένας κύκλος που άνοιξε για τη Γερμανία εκείνον τον Νοέμβρη που έπεφτε η πρώτη βαριοπούλα πάνω στο κάποτε απαραβίαστο τείχος που έκοβε στα δύο μια πόλη κι ένα έθνος. Η Merkel ήταν το απόλυτο σύμβολο της γερμανικής ενοποίησης όταν έγινε η πρώτη γυναίκα καγκελάριος και η πρώτη με καταγωγή από την πρώην Ανατολική Γερμανία, η πολιτική της καθορίστηκε από αυτές τις δύο ιδιότητες και γι’αυτό ήταν κάτι παραπάνω από ένα απλό σύμβολο.
Δύο Γερμανίες σε μία
Ο δρόμος της ενοποίησης των δύο Γερμανιών ήταν ένας δύσκολος και δύσβατος δρόμος. Ξεκίνησε χωρίς σχέδιο μιας και καμία πλευρά δεν ήταν ακριβώς έτοιμη γι’αυτό. Μια γερμανική υπόθεση χωρίς σχέδιο; Να κάτι πραγματικά πρωτότυπο. Όσοι κλήθηκαν να σχεδιάσουν τον οδικό χάρτη της ενοποίησης συνάντησαν πολύ γρήγορα το πρώτο τους σταυροδρόμι. Η νέα Γερμανία έπρεπε να είναι μια ένωση των δύο Γερμανιών με στοιχεία κι από τις δύο ή απλά μια μεγάλη Δυτική Γερμανία. Η πρώτη θεώρηση ήταν πιο ρομαντική, η δεύτερη πιο κυνική, και σίγουρα πιο ρεαλιστική, όμως η πραγματικότητα μερικές φορές είναι κάτι περισσότερο από σύγκριση αριθμών.
Τα οικονομικά μεγέθη των δύο Γερμανιών δεν άφησαν κανένα περιθώριο για τα πρώτα βήματα της ενοποίησης. Η Ανατολική Γερμανία έπρεπε να προσαρμοστεί γρήγορα στα δεδομένα της Δύσης και η Treuhand ήταν το εργαλείο. Ένα εργαλείο το οποίο αποδείχθηκε επώδυνο για τους Ανατολικογερμανούς. Ιδιωτικοποιήσεις με μεγάλες σκιές από πάνω τους, αμφιβόλου αξιοπιστίας και προθέσεων δημόσιες επενδύσεις, ανεργία και σκληρή νομισματική πολιτική. Ένα κοκτέιλ τόσο αγαπητό, το οποίο εφαρμόστηκε λίγα χρόνια μετά και σε μια άλλη χώρα, γνωστή για τον ήλιο και τα νησιά της…
Η πολιτική της ενοποίησης απέτυχε σε πολλά σημεία και το οικονομικό ήταν μόνο ένα από αυτά. Τόσο ο Kohl, o καγκελάριος της ενοποίησης, όσο και ο διάδοχός του Shredder κυβέρνησαν ως Δυτικογερμανοί αντιμετωπίζοντας την ενοποίηση ως ένα μια ενοχλητική εκκρεμότητα. Η Angela Merkel ήταν το κατάλληλο πρόσωπο στην κατάλληλη χρονική στιγμή.
Μια γυναίκα από την πρώην Ανατολική Γερμανία είναι η ιδανική ενσάρκωση της νέας γερμανικής ταυτότητας που ψάχνει τον ρόλο της στη μεταψυχροπολεμική εποχή. Όμως η Merkel είχε και άλλες αρετές που πηγάζουν από την ιδιαίτερη καταγωγή και πορεία της. Μιλώντας για καταγωγή, η Merkel υπενθυμίζει πως εκτός από την πρώην Ανατολική Γερμανία είναι και κατά 25% Πολωνή. Για κάποιους είναι μια δήλωση κοσμοπολίτικων πιστεύω, μιας νέας ευρωπαϊκής ταυτότητας η οποία βρίσκεται στα σπάργανα όπου η εθνική καταγωγή δεν έχει και πολύ μεγάλη σημασία. Για κάποιους πιο σκεπτικούς είναι μια επίθεση φιλίας στην Πολωνία και την ανέκαθεν ταραγμένη, αλλά πάντα μπλεγμένη ιστορία αυτών των δύο χωρών. Ίσως τελικά να είναι ένας συνδυασμός και των δύο, άλλωστε η Merkel πιστεύει πολύ στους συγκερασμούς. Ναι μεν ήταν ζούσε στην Ανατολική Γερμανία, όμως ήταν κόρη πάστορα, ήταν ενεργό μέλος της FDJ (η κομμουνιστική νεολαία της χώρας και φυτώριο στελεχών) αλλά πάντα κάπως αποστασιοποιημένη. Από τότε η Merkel ασκούσε την τέχνη της ισορροπίας. Ούτε η πτώση του τείχους δεν κατάφερε να την κάνει να χάσει την προσήλωσή της στην ισορροπία. Δεν κατέβηκε εκείνο το βράδυ να συμμετάσχει στο πάνδημο βερολινέζικο πανηγύρι, περίμενε όσο έπρεπε κι ένα χρόνο μετά αποφάσισε να ασχοληθεί με την πολιτική αφήνοντας πίσω οριστικά την ακαδημαϊκή καριέρα.
Οι γερμανικοί ειδοί του Μαρτίου
Πολύ γρήγορα έγινε το ανερχόμενο αστέρι του CDU, τόσο ανερχόμενο που τελικά θα ανέβαινε τα σκαλιά της ιεραρχίας πολύ πιο γρήγορα από όσο περίμεναν οι δεινόσαυροι του κόμματος που ζούσαν ακόμα στην εποχή του Ψυχρού Πολέμου. Μια διπλή πολιτική «πατροκτονία» με θύματα τους Kohl και Schaeuble και μια «μπλεροποίηση» του SPD της άνοιξε διάπλατα τον δρόμο για την καγκελαρία. Για τη συμμαχία CDU/CSU ήταν η η ιδανική ευκαιρία να βγει μια καλή το αγκάθι της ενοποίησης από τα πλευρά της κοιλάδας του Ρουρ και της Βαυαρικής εξοχής.
H Merkel αποδείχθηκε πολύ πιο έξυπνη από τη μυωπική οπτική του κόμματός της. Δεν δέχθηκε να γίνει η αναγκαία παρένθεση και άλλοθι μιας ελίτ, αλλά την αντικατέστησε πλήρως. Αυτή ήταν και λόγος της βαθύτατης κρίσης του SPD. Ως μητέρα του έθνους που φροντίζει γι’αυτό ξεγύμνωσε το κεντροποιημένο SPD από κάθε σοβαρή προσπάθεια ουσιαστικής αντιπολίτευσης.
Μετά τον ρόλο της μητέρας του έθνους, ήρθε η σειρά της μητέρας της Ευρώπης. Η Γερμανία δεν περίμενε τη Merkel για να πάρει τον ρόλο της ηγέτιδας δύναμης μέσα στην ευρωπαϊκή οικογένεια. Ωστόσο βρέθηκε πάνω στο μεταίχμιο μιας σαφέστατης πολιτικής στροφής. Η άνοδός της στην εξουσία συνέπεσε με την αρχή της αποξένωσης του Ηνωμένου Βασιλείου με αφορμή τον πόλεμο στο Ιράκ και την ταυτόχρονη επισημοποίηση του Γαλλογερμανικού άξονα. Ένας άξονας που έδωσε De Facto τα ηνία της Ευρώπης στον εκάστοτε Γερμανό καγκελάριο διασφαλίζοντας ορισμένα από τα προνόμια ενός γαλλικού μεγαλείου που συνεχώς φθίνει.
Όσο εύκολη κι αν μοιάζει η ανάδειξη της Merkel ως άτυπης ηγέτιδας της ΕΕ, η διατήρησή της σε αυτή τη θέση την κάνει πραγματικά αξιοθαύμαστη. Στις νέες ισορροπίες που διαμορφώθηκαν μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ, η ενιαία Γερμανία είδε την ευκαιρία να μπει σφήνα σε μια νέα πολυπολική κατάσταση. Με μια πρώτη ανάγνωση η Γερμανία κατάφερε να αποκαταστήσει την επιρροή της στην κεντρική και ανατολική Ευρώπη με όχημα το Μάρκο (και το Ευρώ). Η Merkel προχώρησε την πολιτική του προκατόχου της και της σύγκλισης με τη Ρωσία, όχι όμως άνευ όρων. Η ενεργειακή εξάρτηση της Γερμανίας από το Ρωσία δεν είναι μόνο σημείο τριβής εντός της χώρας, αλλά αιτία προστριβών με τις συμμαχικές της χώρες και ειδικά με τις ΗΠΑ.
Φίλη η Αμερική, φίλτατο το φυσικό αέριο
Στο ζήτημα των σχέσων με τη Ρωσία η Merkel επιστράτευσε και πάλι τις εξισορροπιστικές της ικανότητες. Μιλάει άπταιστα Ρώσικα λόγω του σχολικού της προγράμματος, ο Putin από την άλλη μιλάει άπταιστα Γερμανικά από θητεία του στην Ανατολική Γερμανία. Δεν είναι σίγουρο το ποια είναι η γλώσσα επικοινωνίας τους, σίγουρα όμως έχουν βρει έναν αμοιβαία κατανοητό κώδικα. Η Merkel κατάφερε να αντέξει στις αφόρητες πιέσεις που την καλούσαν να βάλει σε πάγο τις ρωσογερμανικές σχέσεις. Στο ίδιο μήκος κύματος, όποτε έβρισκε την ευκαιρία κατέκρινε ευθέως πτυχές της ρωσικής πολιτικής που έρχονταν σε πλήρη αντίθεση με τις αρχές που πρεσβέυει, κυρίως σε θέματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Μια λεπτή ισορροπία που πολλοί χαρακτηρίζουν υποκριτική, αλλά ακόμα κι αυτοί παραδέχονται πως είναι αξιοθαύμαστη.
Μια 16ετής θητεία θεωρητικά είναι μια θητεία χωρίς έντονες κρίσεις. κι όμως η θητεία της Merkel συνέπεσε με τη διαχείριση πολλών κρίσεων. Το ότι βγήκε αλώβητη από αυτές δείχνει ότι τις διαχειρίστηκε καλά. Τουλάχιστον για τη Γερμανία, για την Ευρώπη είναι συζητήσιμο. Επιστρέφοντας στη χώρα με τον ήλιο και τα νησιά της, η χρηματοπιστωτική κρίση που ξεκίνησε από την κατάρρευση της Lehman Brothers και η τοξική της εξάπλωση στο ελληνικό δημόσιο χρέος, έφερε τη Γερμανία στη μέρα της μαρμότας και στα πρώτα χρόνια της ενοποίησης.
Όλως τυχαίως υπήρχε κι ένας κοινός πρωταγωνιστής στα δύο αυτά δράματα, ο Wolfgang Schaeuble. Ο Γερμανός ΥΠΟΙΚ ήταν ο κακός μπάτσος της ιστορίας και η Merkel o καλός, ή μήπως δεν ήταν τελικά μια παράσταση με μοιρασμένους ρόλους. Μοιάζει πιθανότερο η Merkel να είχε ειλικρινά κίνητρα για την αποστασιοποίησή της από το σκληρό γερμανικό νομισματικό μοντέλο. Σίγουρα δεν ήταν κάποιου είδους ευαισθητοποίηση που έβλεπε την Ελλάδα να μπαίνει στο κρεβάτι του προκρούστη σαν μια νέα Ανατολική Γερμανία. Γνώριζε πολύ καλα τον πόνο και την προβληματική των μνημονιακών πολιτικών. Γνώριζε επίσης και το πόσο αναπόφευκτες ήταν, ειδικά από τη στιγμή που η κατάσταση στην Ελλάδα ήταν απειλή και για τον γερμανικό χρηματοπιστωτικό τομέα.
Δεν θα κομίσει γλαύκα στο ελληνικό κοινό αυτό το άρθρο, όλοι ξέρουμε την κατάληξη της ελληνικής κρίσης χρέους. Εστιάζοντας στη Γερμανία. η Merkel απέδειξε ότι κατάφερε να κρατήσει τις απαιτούμενες ισορροπίες που θα κρατούσαν την Ελλάδα στο Ευρώ και τη γερμανική οικονομία ακμαία. Αν τον πλήρη έλεγχο των κινήσεων είχε ο Schaeuble, είναι εξαιρετικά αμφίβολο για το αν θα είχαμε την ίδια κατάληξη.
Μετά από ένα τέτοιο επιτυχημένο πέρασμα φουρτούνας, η διαχείριση του Brexit αποδείχθηκε μάλλον εύκολη υπόθεση. Το διαζύγιο ήταν βελούδινο και έδωσε ακόμα μεγαλύτερο κύρος στην de facto ηγέτιδα της Ευρώπης.
Ένα κύρος που προσπάθησε να κεφαλαιοποιήσει με το προσφυγικό. Ανοίγοντας τα σύνορα για να υποδεχθεί εκατοντάδες χιλιάδες πρόσφυγες από την Ελλάδα και την Ιταλία, η Merkel έπαιξε το μεγαλύτερό της στοίχημα. Ήταν ένα πολλαπλό στοίχημα με άσχετα μεταξύ τους πονταρίσματα. Η διαχείριση του προσφυγικού δεν ήταν μόνο η διάσωση της ζωής των προσφύγων, αλλά και τα όρια της αντοχής της ευρωπαϊκής ταυτότητας. Μια ταυτότητα τόσο εύθραυστη που έπρεπε να ισορροπήσει μεταξύ των ευρωπαϊκών χαρακτηριστικών του ανθρωπισμού και της διατήρησης της κοινωνικής συνοχής. Παρά τις αντιδράσεις που απείλησαν την πρωτοκαθεδρία του CDU σε πολλά κρατίδια, ειρωνικά στην πρώην Ανατολική Γερμανία τα περισσότερα, η Merkel βγήκε μόνο με μερικές επιφανειακές «εκδορές» και από αυτή την κρίση.
Brave New World
Συμφωνα με πολλούς, οι «εκδορές» αυτές μόνο επιφανειακές δεν είναι. Μάλιστα αυτός είναι και ο λόγος που το 2018 αποσύρθηκε από την ηγεσία του CDU και ανακοίνωσε ότι δεν σκοπεύει να διεκδικήσει την επανεκλογή της στην καγκελαρία. Οι πιέσεις από τη δεξιά πτέρυγα του κόμματος που βλέπει την «αιμορραγία» προς το ακροδεξιό AfD να φέρνει το SPD μπροστά στις δημοσκοπήσεις συνηγορούν υπέρ αυτής της θεωρίας. Μια θεωρία η οποία αγνοεί όμως την κόπωση των 16 ετών. Μια κόπωση τόσο από την πλευρά του εκλογικού σώματος, όσο και από την πλευρά της Merkel. Για πολλές εκλογικές αναμετρήσεις οι Γερμανοί έβλεπαν πως δεν έχει και πολύ νόημα το τι θα ψηφίσουν, αφού η Merkel κάπως θα κατάφερνε να σχηματίσει κυβέρνηση ακόμα και με τον πιο ανέλπιστο συνασπισμό κομμάτων.
Το αν το πολιτικό εκκρεμές της Γερμανίας θα πάει προς τα αριστερά ή τα δεξιά από αύριο δεν είναι ακόμα σίγουρο. Αυτό που ξέρουμε σίγουρα είναι ότι μαζί με τη Merkel φεύγει και μια εποχή συμβιβασμών. Πίσω της αφήνει μια δεξιά με πιο δεξιά χαρακτηριστικά και μια αριστερά με πιο αριστερά. Στο εσωτερικό δηλαδή το περιθώριο ισορροπιών αρχίζει και μικραίνει δραματικά. Το ίδιο συμβαίνει και στο διεθνές επίπεδο.
Η σχέση της Ρωσίας και την Κίνας με τη Δύση αναγκάζει τη Γερμανία να επανεξετάσει την πολιτική των ισορροπιών. Πολύ σύντομα θα κληθεί να πάρει πολύ πιο σαφείς θέσεις που θα καθορίσουν τη θέση της στην παγκόσμια σκακιέρα.
Η εποχή που ανοίγει για τον επόμενο Γερμανό καγκελάριο μπορεί να αποτελέσει ακόμα μεγαλύτερη πρόκληση από εκείνη η οποία άνοιξε για τη χώρα την 9η Νοέμβρη του 1989. Άλλωστε εκείνη η εποχή τελειώνει μαζί με την καγκελαρία της Angela Merkel.
