Δεν απευθύνομαι σε όλους σας, αλλά σ' εκείνους που με καταδίκασαν σε θάνατο. Στους ίδιους έχω να πω και το εξής: θα νομίζατε ίσως, άνδρες, ότι καταδικάστηκα επειδή δεν μπόρεσα να σας πω τα λόγια που χρειάζονταν για να σας πείσω, εφόσον πίστευα ότι πρέπει να πω και να κάνω τα πάντα για να αποφύγω την καταδίκη. Κάθε άλλο. Καταδικάστηκα όχι επειδή δεν μπόρεσα να σας πω τα κατάλληλα λόγια, αλλά επειδή δεν μπόρεσα να φανώ θρασύς και αναιδής, και επειδή δεν θέλησα να σας πω πράγματα που θα τα ακούγατε πολύ ευχαρίστως, να κλαίω και να οδύρομαι, να πράττω και να λέω πολλά άλλα, κατά τη γνώμη μου ανάξιά μου σαν αυτά που έχετε συνηθίσει να ακούτε από άλλους - Απολογία του Σωκράτη.
O θάνατος του Σωκράτη συμβολίζει την αρχή της προσβολής προς την φιλοσοφία. Προς την ελεύθερη σκέψη, προς την ίδια την ανθρωπότητα. Σε μία κοινωνία που -σε καμία περίπτωση δεν υπήρξε τέλεια- όπως εκείνη της αθηναϊκής δημοκρατίας, ήταν η στάση και το ήθος των μεγαλύτερων εκπροσώπων της που την έκανε διάσημη στα πέρατα του κόσμου μέχρι σήμερα. Σίγουρα, όπως κάθε προοδευτική κοινωνία στην ιστορία της ανθρωπότητας, είχε τα αγκάθια της. Ήταν διεφθαρμένη από πολιτικούς, από πολεμικά συμφέροντα και πλούτο και συνήθιζε να καταδικάζει τους ευεργέτες της παρά να τους ανταμείβει.
Για τον Σωκράτη, η ζωή στην Αθήνα είναι απλή. Ή τουλάχιστον θα έπρεπε να είναι απλή. Δεν θεωρεί τον εαυτό του κάτι σπουδαιότερο από όλους τους άλλους, προσπαθεί να ζει λιτά και ευχάριστα, ενώ θεωρεί πως η ζωή του πραγματικά προικισμένου ανθρώπου από τους θεούς, είναι η αναζήτηση της Αλήθειας. Της αλήθειας της ανθρώπινης ύπαρξης και της θέσης της στον κόσμο. Τον τρόπο με τον οποίο καλείσαι να αναρωτηθείς και πολύ περισσότερο να πράξεις, όλα εκείνα τα οποία σε κάνουν αρεστό και πρέπων για τους τριγύρω σου και για εσένα τον ίδιο. Παρόλη την φιλοσοφία, έπραττε -και βάση νόμου και βάση ιδεολογίας- όλα όσα έκανε και ο μέσος Αθηναίος πολίτης. Πήρε μέρος στις εκστρατείες του Πελοποννησιακού Πολέμου και διακρίθηκε σε μάχες όπως εκείνη της Αμφίπολης όπου μάλιστα έσωσε και την ζωή του Αλκιβιάδη.
Παρότι η δίκη του Σωκράτη έχει απασχολήσει ιστορικούς και φιλόλογους ανά τα χρόνια, κυρίως επειδή ήταν φιάσκο για την εποχή της, η μεγαλοπρέπεια του ιστορικού κειμένου της απολογίας του αλλά και των πρακτικών που διασώζονται μέχρι σήμερα, είναι η ίδια του η στάση απέναντι στους κατήγορους του. Η κατηγορία της προσβολής προς τους θεούς και την κατ’ εξακολούθηση διαφθορά προς τους νέους, δεν είναι τίποτα παραπάνω από μία ευκαιρία για τους αντιπάλους του για να τον βγάλουν από την μέση.
«Εκεί που θα ταχθεί κανείς, είτε από μόνος του, επειδή πιστεύει ότι πράττει το καλύτερο, είτε από κάποιον άρχοντα, εκεί οφείλει, θαρρώ, να παραμείνει, διακινδυνεύοντας και χωρίς να λογαριάζει ούτε θάνατο ούτε τίποτα άλλο, μπροστά στην ατίμωση».
Για την ιστορία, ο Σωκράτης κατακεραύνωσε και αναίρεσε τους κατήγορους του όπως ήταν ο Μέλητος και ο Άνυτος, παρουσιάζοντας τους μια σειρά από επιχειρήματα στα οποία δεν μπόρεσαν σε καμία στιγμή της δίκης να απαντήσουν. Όμως το κληροδότημα αυτού του κειμένου, είναι η στάση του Σωκράτη απέναντι στο θάνατο. Απέναντι στην απόφαση και απέναντι στην ευκαιρία που είχε για να αποδράσει και που επέλεξε να μην το κάνει. Η άρνηση του να δεχτεί τα λόγια και τις ψευτοκατηγορίες άλλων και να μην πιστεύει τίποτε παρά μόνο στα όσα του προστάζει η συνείδηση του, είναι η αρχή για την οποία πέθανε ο Σωκράτης.
«Εμένα δεν με ενδιαφέρει ο θάνατος. Το μόνο που με ενδιαφέρει είναι να μην πράξω κάτι άδικο και ανούσιο. Δεν υποχωρώ σε τίποτα που να είναι αντίθετό στο δίκαιο από τον φόβο του θανάτου».
Ωστόσο η στάση του είναι παράλληλα και έξυπνη. Αφού έχει περιφρονήσει και γελοιοποιήσει τον κύριο κατήγορό του τον Μέλητο, δεν θέλει να δείξει πως δεν αγαπά την ζωή. Άλλωστε αυτό είναι στα πλαίσια των φιλοσοφικών αρχών που υποστηρίζει. Είναι ο λόγος που παρότι δεν έχει χρήματα, προτείνει την πληρωμή ενός συμβολικού ποσού που φτάνει στις 30 μνες. Όμως έχει εκθειάσει και περιφρονήσει τόσο πολύ την ίδια την ακροαματική διαδικασία, που άνθρωποι όπως ο Ξενοφώντας που παρακολούθησαν την δίκη, υποστηρίζει πως είναι ακριβώς αυτή η συμπεριφορά που τον καταδίκασε σε θάνατο. Για τον απλό κόσμο, ο Σωκράτης είναι η φωνή της αλήθειας που δεν θέλει να σωπάσει. Και η αλήθεια έχει πολλές φορές το πιο σκληρό πρόσωπο. Το γεγονός ότι δεν γίνεται ικέτης και δεν παρακαλά για την ζωή του, είναι άλλη μία κίνηση που βγάζει εκτός εαυτού τους 500 δικαστές της εποχής, ένα δύσκολο ακροατήριο και από βάση καιρών και από βάση χαρακτήρα.
Ο Σωκράτης παραμένει ένα μήνα στο δεσμωτήριο και αρνείται την οποιανδήποτε συζήτηση περί φυγάδευσης. Είναι 70 χρονών και ίσως να το σκέφτεται και σωστά. Που μπορεί να πάει χωρίς χρήματα και ποια μεταχείριση θα αντιμετωπίσει αφού θα γνωστοποιηθεί η ποινή και στις άλλες πόλεις-κράτη; Αντιμετωπίζει τον θάνατο περήφανα και παρακαλεί τους φίλους του να θυσιάσουν ένα κόκκορα στον Ασκληπιό – σημάδι της ευγνωμοσύνης του Σωκράτη προς τον θεό της Ιατρικής, που κράτησε το σώμα του υγιές τώρα που αναχωρεί η ψυχή. Με το που πίνει το κώνειο πεθαίνει μετά από λίγα λεπτά στα χέρια των φίλων του. Ένα μήνα νωρίτερα, είχε πει στους δικαστές του ότι εκείνος αναχωρεί για τον θάνατο και εκείνοι για την ζωή, αλλά μόνο οι θεοί γνωρίζουν ποιο είναι το καλύτερο.
Η γενναιότητα με την οποία αντιμετωπίζει ο Σωκράτης το άγνωστο, ο άμεμπτος χαρακτήρας του και η πίστη στα ιδεώδη του, είναι αυτά που τον διακρίνουν και πρέπει να διακρίνουν και τον σύγχρονο άνθρωπο. Όποιο και αν είναι το τίμημα, χωρίς να φανεί κόλακας ή ικέτης. Αυτή η κίνηση του Σωκράτη λατρεύτηκε από φιλόσοφους και βασιλιάδες, αγωνιστές και απλούς ανθρώπους στα χρόνια που ήρθαν. Όχι μόνο δεν αποχαυνώθηκε μπροστά στον θάνατο όπως έγραψε ο Ξενοφώντας, αλλά τον δέχτηκε και τον αντιμετώπισε.
Από το παράδειγμά του μπορείς μόνος να διδαχθείς. Ένας ενάρετος ανάμεσα σε τόσους ανάξιους. Που έμεινε στην ιστορία για χίλιες δυο φιλοσοφικές θέσεις του αλλά δεν θεώρησε ποτέ τον εαυτό του κάτι το σπουδαίο. Που όταν κοίταξε τον θάνατο, δεν έσκυψε το κεφάλι αλλά τον καλωσόρισε.
«Ήξερα πως θα πεθάνω από την στιγμή που γεννήθηκα. Το θέμα είναι πώς πεθαίνω».
