Kim Philby: Ένας κατάσκοπος ανάμεσα σε φίλους

Κανείς δεν μπορεί να απαντήσει με βεβαιότητα για το αν ο Kim Philby ήθελε από την αρχή να μπει στις Βρετανικές Μυστικές Υπηρεσίες ή ήταν κάτι που προέκυψε με την άνοδο της Σοβιετικής Ένωσης μετά την επανάσταση. Ωστόσο όλοι οι ιστορικοί και οι δημοσιογράφοι που ασχολήθηκαν με την περίπτωση του, συμφωνούν πως όταν αποφάσισε να ασχοληθεί, το έκανε με τον πιο έξυπνο τρόπο. Το άφησε να εννοηθεί σε συζητήσεις με τους κατάλληλους ανθρώπους χωρίς να δείχνει ότι το θέλει και πολύ. Μετά από μία συνάντηση που είχε με σύνδεσμο της ΜΙ5, της βρετανικής εκδοχής του FBI, η εν λόγω κυρία που ήταν δημοσιογράφος στο επάγγελμα αλλά πράκτορας στην δεύτερη ζωή της, διαβεβαίωσε την προϊσταμένη της, την περίφημη Marjorie Maxse πως ο Philby ήταν η περίπτωση που έψαχναν για τον Τομέα D.

Ο τομέας D που παίρνει το όνομα του από το destruction (καταστροφή), ήταν η κωδική ονομασία της MI6. Της αντίστοιχης CIA που γνώρισες μέσα από τις ταινίες του James Bond. Η Marjorie Maxse συνάντησε τον Philby σε ένα ξενοδοχείο και γοητεύτηκε αμέσως από τους τρόπους του, τις γνώσεις του, τις σπουδές που έκανε στο Cambridge και το παρουσιαστικό του. Αν και έκανε ξεκάθαρο πως είχε μία ιδιαίτερη αδυναμία στο αλκοόλ όταν έβαζε gin στο τσάι του ξανά και ξανά. Η συνάντηση αυτή ωστόσο, έγινε και υπό τις συστάσεις του Guy Burgess, συμφοιτητή του Philby ο οποίος πρότεινε στην Maxse πως θα ήταν ιδανικό στέλεχος για τον τομέα D. Εκείνη η άτυπη συνέντευξη με την σιδηρά κυρία του Υπουργείου Πολέμου, ήταν αρκετή για να τον κάνει ένα από τα μεγαλύτερα ονόματα της MI6. Ή και από τους μεγαλύτερους προδότες.

Από τον πρώτο μήνα κιόλας, ο Philby θεωρήθηκε μία μεταγραφή τύπου Cristiano Ronaldo όπως θα λέγαμε σε ποδοσφαιρικούς όρους. Δεν είχε καμία σχέση με τους χαρτογιακάδες με τα μεγάλα κοκάλινα γυαλιά που μπορούσαν να ολοκληρώσουν μία δουλειά μετά βίας. Ήταν γεννημένος κατάσκοπος. Είχε το ταλέντο να κάνει φίλους αλλά και να μπορεί να τους ελέγχει. Για παράδειγμα, ο άνθρωπος που είχε στην επίβλεψή του τα βιβλία με τα στοιχεία των αντικειμένων που είχε στις αποθήκες της η MI6, ήταν ένας πρώην αστυνομικός που λάτρευε το ποτό. Ο Philby συνήθιζε να πίνει μαζί του στην Υπηρεσία, να τον φτάνει σε κατάσταση μέθης και μετά να ξεφυλλίζει όλα τα απόρρητα μυστικά που η ΜΙ6 έκρυβε και από τους ίδιους τους πράκτορες. Μέσα σε όλα, απέκτησε προσωπικές φιλίες με τον James Angleton, ο οποίος στη συνέχεια ανέλαβε το τμήμα αντικατασκοπείας της CIA. Όταν ο Philby γύρισε από την Ισπανία και την Γαλλία πίσω στη Μεγάλη Βρετανία, ανέλαβε το πόστο του Ανατολικού Μπλοκ, το περίφημο anti-Soviet Τμήμα. Ήταν ο μόνος άνθρωπος που του επιτρεπόταν να μιλάει κατευθείαν με τα «ξαδέρφια» (κωδική ονομασία για την CIA) και οι Αμερικάνοι του είχαν τυφλή εμπιστοσύνη καθότι δεν θύμιζε τον κλασσικό βαρετό Βρετανό. Όπως θα παραδεχόταν αργότερα «πίστευα πως θα γινόταν διευθυντής της ΜΙ6».

Και η αλήθεια είναι ότι έφτασε πολύ κοντά. Το 1951 ωστόσο οι Βρετανοί στάθηκαν τυχεροί. Ρώσοι πράκτορες και στρατιωτικοί που αυτομόλησαν, έκαναν αναφορά για Άγγλους πράκτορες που βρισκόντουσαν μέσα στην ΜΙ6, ήταν σε υψηλά κλιμάκια και έδιναν στη Σοβιετική Ένωση κυριολεκτικά τα πάντα. Από στρατιωτικές βάσεις και όπλα μέχρι ονόματα πρακτόρων. Εκείνη την χρονιά ωστόσο, ο άνθρωπος που σύστησε τον Philby στην Maxse, ο Guy Burgess, αυτομόλησε με έναν ακόμη πρώην συμφοιτητή τον Donald McLean που δούλευε και αυτός για την ΜΙ6 στη Μόσχα. Οι δύο φίλοι του Philby, τον προειδοποίησαν πως λογικά θα είναι ο επόμενος. Θέλοντας να μην προκαλέσει σκάνδαλο και μην έχοντας αρκετά ενοχοποιητικά στοιχεία, ο Philby απομακρύνθηκε από το ηγετικό πόστο της υπηρεσίας και τοποθετήθηκε στη Βηρυτό παριστάνοντας τον δημοσιογράφο του Observer. Ουσιαστικά, ήταν αυτή τη φορά η MI5 που θέλησε να τοποθετήσει τον Philby σε ένα σημείο αρκετά οργανωμένο ώστε να τον παρακολουθεί και να μην μπορέσει να ξεφύγει. Και παρόλα αυτά, εκείνος τα κατάφερε. Τον Ιανουάριο του 1963, ένα αυτοκίνητο με διπλωματικές πινακίδες τον συνάντησε σε ένα μπαρ της Βηρυτού και τον έβαλε κρυφά σε ένα πλοίο με προορισμό την Οδησσό. Ο Kim Philby ήταν επίσημα διπλός πράκτορας για την Σοβιετική Ένωση, φυγάς και, φυσικά, προδότης.

Από τις έρευνες και τις μαρτυρίες που αποδείχτηκαν στη συνέχεια, προέκυψε πως ο Philby δούλευε για την KGB πολύ πριν εκείνη την κουβέντα με την Marjorie Maxse στο ξενοδοχείο St. James. Καθόλη την διάρκεια που υπηρέτησε στα κλιμάκια των βρετανικών μυστικών υπηρεσίων, «τάιζε» συνεχώς τους Σοβιετικούς με πληροφορίες. Ήταν αυτός που ειδοποίησε τον MacLean ότι αναζητείται από την ΜΙ6 με το κωδικό όνομα «Όμηρος» και κατάφερε να καλύψει καλά τα ίχνη του για να μπορέσει να δραπετεύσει. Ακόμη και μετά την σύλληψη του περίφημου θεωρητικού φυσικού και κατασκόπου Klaus Fuchs -που οι πληροφορίες του αποκάλυψαν ένα σωρό ονόματα μαζί με το ζεύγος Ethel και Julius Rosenberg- ο Philby κατάφερε να βγει μπροστά ως ο ήρωας που θα πατάξει τον κομμουνισμό, ενώ την ίδια στιγμή ενορχήστρωσε και ολόκληρο το σχέδιο διαφυγής των πρώην συμφοιτητών και φίλων του, MacLean και Burgess.

Ο Kim Philby με την άφιξη του στη Μόσχα γνώρισε τιμές ήρωα και τα τελευταία χρόνια της ζωής του υπήρξε μέχρι και εκπαιδευτής στους νέους πράκτορες της KGB.

To «αφεντικό» του Philby στον τομέα D δεν ήταν η Maxse αλλά ο ήρωας του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου Sir Stewart Menzies. Αναφέρει στα απομνημονεύματά του πως o Philby είχε φροντίσει να χαράξει έναν δρόμο που θα τραβούσε μακριά του τις οποιεσδήποτε υποψίες. Δεν μιλούσε σε κανέναν για τα μυστικά της Υπηρεσίας (μόνο στους Σοβιετικούς), ήταν κάθε μέρα στο γραφείο και στην ώρα του ως συνεπής υπάλληλος και λόγω του πατέρα του που ήταν πρώην διπλωμάτης, είχε πολλούς γαλαζοαίματους φίλους. Η τότε κοινωνία δεν πίστευε, ή μάλλον δεν ήθελε να πιστέψει, πως ένας καθωσπρέπει νεαρός και απόφοιτος του Cambridge θα μπορούσε να φανταστεί κάτι άλλο πέρα από τη Γηραιά Αλβιόνα ή ότι ήθελε τους κομμουνιστές να απλώσουν την φιλοσοφία τους σε ολόκληρο τον κόσμο. 

Την στιγμή που η Αμερική χόρευε rock n’ roll και η Βρετανία απολάμβανε τους καρπούς της νίκης της, οι μυστικές υπηρεσίες της έδειχναν σαν παιδική χαρά. Δεν έφταιγαν φυσικά εκείνοι αλλά ο Ψυχρός Πόλεμος που ήταν απόγειο του. Το 1961 η ΜΙ6 μαθαίνει πως ένας από τους πράκτορες της, ο George Blake, δούλευε κρυφά για την Μόσχα. Ένα χρόνο αργότερα ένας ακόμη πράκτορας ονόματι John Vassal, δίνει στην KGB στρατιωτικά μυστικά που αφορούν τις θέσεις για τις βάσεις του πολεμικού ναυτικού. Το μεγαλύτερο σκάνδαλο έρχεται το 1964 με τον σύμβουλο Καλών Τεχνών της βασίλισσας, τον Sir Anthony Blunt. Όπως αποδεικνύεται, εκτός από πράκτορας των Σοβιετικών ήταν και εκείνος συμφοιτητής με τους Philby, Burgess και MacLean. Όμως οι μυστικές υπηρεσίες δεν έφτασαν σε αυτήν την αποκάλυψη από μόνοι τους.

Το Δεκέμβριο του 1961, ένας υψηλά αξιωματούχος της KGB ονόματι Anatoliy Golitsyn, ζητά ακρόαση με τον Αμερικανό πρόξενο στο Ελσίνκι. Ζητάει άσυλο με ανταλλαγή μίας πολύ ιδιαίτερης πληροφορίας που φτάνει στα όρια του απίστευτου. Αναφέρει την ύπαρξη ενός δαχτυλιδιού κατασκόπων που αποτελείται από πέντε άτομα. Αναφέρει επίσης πως όλοι γνωρίζονται μαζί τους από την εποχή που ήταν συμφοιτητές και δρουν ως πράκτορες της Μόσχας από την εποχή που έχουν τελειώσει τις σπουδές τους. Το νέο έρχεται κατευθείαν από τα ξαδέρφια της CIA στην ηγεσία της ΜΙ6 και πέφτει σαν βόμβα. Όμως ένα από τα υψηλόβαθμα στελέχη που βρίσκονται σε αυτή την ενημέρωση, είναι και ο Kim Philby. Ο Philby σώζει τους MacLean και Burgess. Δεν προλαβαίνει να σώσει όμως τον Anthony Blunt. Με τους 4 να αποκαλύπτονται μένει ένας και οι μυστικές υπηρεσίες αναρωτιούνται από χρόνια αν υπήρχε πράγματι ένας πέμπτος άνθρωπος, που κατάφερνε να ειδοποιεί τον Philby σε καταστάσεις πανικού όπου κινδυνεύει η ταυτότητά του.

Οι δύο άνθρωποι που υποπτεύονται από την αρχή τον Philby ως αρχηγό αυτού του δαχτυλιδιού είναι δύο. Ο πρώτος είναι ο άνθρωπος με τον οποίο βρίσκεται σε προσωπική φιλία εδώ και χρόνια. Ο «σταθμάρχης» της CIA με τον οποίο ο Philby συνηθίζει να γευματίζει μετά την δουλειά. Ο James Angleton. Ο δεύτερος είναι ένας βετεράνος αξιωματούχος της ΜΙ5 ονόματι Peter Wright. Ο Wright ανήκει στην ίδια γενιά με τον Philby. Έχει γεννηθεί το 1916 και έχει ακολουθήσει τα βήματα του πατέρα του στις μυστικές υπηρεσίες. Γνωρίζει πολλά για τον Philby. Ότι η Υπηρεσία τον έστειλε στην Ισπανία να αρθρογραφεί υπέρ του Franco για να πείσει τις επαφές του για τα φασιστικά ιδεώδη του. Έτσι κατάφερε να κερδίσει τις συμπάθειες του εχθρού και να προδώσει τις θέσεις του. Έτσι κατάφερε να πάρει τις προαγωγές, να πείσει τους Άγγλους για τον πατριωτισμό του και να ρίξει στάχτη στα μάτια όλων. Ξαφνικά, όλη η ιστορία αποκαλύπτεται στον Wright σαν ένα παιχνίδι σκάκι που καταλαβαίνεις ότι έχεις χάσει την παρτίδα. Ίσως όμως να υπήρχε ακόμη ελπίδα.

Ο Wright ξεκινά μυστική παρακολούθηση για τον Philby. Κάνει όμως λάθος γιατί χρησιμοποιεί αστυνομικούς, που ο Philby ξέρει τις τακτικές τους και καταφέρνει πάντα, μα πάντα, να τους ξεγλιστράει. Ο Wright παίρνει εντολές από τον υπουργό να παρακολουθήσει μέχρι και τα αφεντικά του στην ΜΙ5, τον Roger Hollis, διευθυντή και τον Graham Mitchell, υποδιευθυντή. Βάζει κάμερες, μικρόφωνα, ψάχνει τα σκουπίδια τους, ανακρίνει φίλους. Δεν βρίσκει τίποτα. Και όμως υπάρχει κάποιος που βάζει πάντα τον Philby ένα βήμα μπροστά. Κάποιος που δουλειά του δεν είναι απλά να δουλεύει για τον Philby, αλλά να φροντίζει να ρίχνει σκόνη στα ίχνη που αφήνει ώστε να συνεχίζει ανενόχλητος την δουλειά του. Ο Wright πηγαίνει πιο βαθιά. Από έναν Λιθουανό επιζών του Ολοκαυτώματος μέχρι τον Hugh Gaitskell, τον ηγέτη του Εργατικού Κόμματος στην Αγγλία που πέθανε μυστηριωδώς τον Ιανουάριο του 1965. Και αν τον σκότωσε η KGB για να μην μιλήσει; Μήπως αυτός ήταν ο πολιτικός πυρήνας που σε αυτόν στηριζόταν το δαχτυλίδι των κατασκόπων του Philby; Η νεκροψία αναφέρει πως ο Gaitskell πέθανε από μία σπάνια μορφή λύκου. Μήπως είναι πιο σύνθετο. Όσο πιο πολύ ψάχνει την υπόθεση ο Peter Wright τόσο πιο πολύ μπερδεύεται.

Όσο ο Wright ψάχνει τον 5ο άνθρωπο, εάν και εφόσον αυτός υπάρχει, ένας άλλος νεαρός πράκτορας που αρχικά είχε μπει στην Υπηρεσία μαζί με τον Philby, έχει στο χέρι ένα εισιτήριo για την Βυρητό. Είναι καλός φίλος του Philby από την αρχή της καριέρας τους στον Τομέα D και αποφασίζει να τον συναντήσει. Είναι ο Nicholas Elliott που γνωρίζει την οικογένεια Philby και τον πατέρα του Kim. Όταν οι Rosenberg καταδικάζονται σε θάνατο και οι υποψίες για βρετανική βοήθεια στη Μόσχα πέφτουν πάνω στο Philby, είναι ο Elliott και ο James Angleton της CIA που δηλώνουν πως ο φίλος τους είναι υπεράνω υποψίας. Όταν οι MacLean και Burgess διαφεύγουν στη Μόσχα, ο Elliott στηρίζει μαζί με άλλους συναδέλφους τον δημοφιλή Philby. Δηλώνουν πως είναι σχέδιο των Σοβιετικών για να τον παγιδεύσουν. Ο Elliott και ο Philby έχουν αυτό που λέμε bromance. Οι οικογένειες τους κάνουν διακοπές μαζί. Πίνουν μαζί. Πηγαίνουν στα πορνεία κρυφά από τις γυναίκες τους μαζί. O Elliott εμπιστεύεται τον Philby όπως ένας καλός φίλος εμπιστεύεται έναν καλό φίλο. Αλλά όπως θα έλεγε αργότερα ο ίδιος ο Philby στην αυτοβιογραφία του «σε αυτή την δουλειά δεν υπάρχουν φίλοι».

Ωστόσο μετά την αυτομόληση του Anatoliy Golitsyn και την αποκάλυψη του δαχτυλιδιού, ο Elliott έχει καταλάβει πλέον τι συμβαίνει. Και αυτό γιατί ακόμη και ο ίδιος, έχει μοιραστεί σχεδόν όλα τα μυστικά που κρατούσε με τον Philby. Στο βιβλίο του Ben McIntyre, ‘‘A Spy Among Friends’’, ο Elliott αποκαλύπτει την τελευταία συζήτηση με τον Philby πριν εκείνος το σκάσει. «Ήρθα να σου πω πως το παρελθόν σου επιτέλους σε βρίσκει μπροστά του». 

 Κι όμως για ακόμη μία φορά, ο Elliott δεν καταφέρνει να φέρει πίσω στην Μεγάλη Βρετανία τον Philby. Όπως θα σχολιάσει ο J. Edgar Hoover του FBI για το συμβάν, «Ο Χριστός είχε 12 και ένας από αυτούς ήταν διπλός πράκτορας».

Τελικά όλα αυτά δεν θα είχαν γίνει χωρίς την δράση ενός πέμπτου ανθρώπου. Ο John Cairncross παρότι το 1951 αποδέχτηκε πως ήταν κατάσκοπος, δεν αναγνωρίστηκε ποτέ ως ο πέμπτος άνθρωπος στο δαχτυλίδι των κατασκόπων. Ήταν όμως μέσα στην ατυχία του και εξαιρετικά τυχερός. Οι αρχές είχαν τόσο μεγάλο πονοκέφαλο με την αυτομόληση των Burgess και ΜacLean καθώς και την πιθανή εμπλοκή του Philby, που δεν είχαν χρόνο να ασχοληθούν περαιτέρω με έναν ακόμη δημόσιο υπάλληλο που είδε το κομμουνιστικό όνειρο ενώ δούλευυε ως γραμματέας για τον λόρδο του Λάνκσαϊρ. Όμως ο Cairncross ήταν τελικά πολλά περισσότερα. Ήταν αυτός που έδωσε στοιχεία για τις βάσεις του ΝΑΤΟ στη Δυτική Γερμανία και εκείνος που αποκάλυψε τα σχέδια του Manhattan Project στους Σοβιετικούς. Έπρεπε να φτάσουμε στην αυτομόληση του Oleg Gordievsky, του Ρώσου πράκτορα και συνταγματάρχη της ΚGB που δούλευε κρυφά για την ΜΙ6, ο οποίος επιβεβαίωσε το 1990 πως ο Cairncross ήταν πράγματι ο πέμπτος άνθρωπος.

Παρότι ο ίδιος αρνήθηκε ότι συνεργαζόταν με τους υπόλοιπους, ο Gordievsky επιβεβαίωσε πως ο Cairncross ήταν ο άνθρωπος που μάζευε τα «σκουπίδια» του Philby. Δεν ήταν αριστοκράτης σαν τους υπόλοιπους, δεν συμπαθούσε την υψηλή κοινωνία και δεν ήταν καθόλου φανταχτερός σε όψη και ντύσιμο. Την στιγμή που ο Peter Wright υποπτευόταν τους πάντες και τα πάντα και ο Nicholas Elliott απορούσε πως γινόταν ο Philby να μην αφήνει πίσω του λάθη, ο Cairncross παρότι δεν είχε ιδιαίτερες φιλίες με τον υπεύθυνο της αντί-Σοβιετικής κατασκοπείας, φρόντιζε...να σκουπίζει το πάτωμα ώστε ο Kim να συνεχίζει να μοστράρει την εικόνα του πατριώτη που θέλησε να πατάξει τον κομμουνισμό.

Για κάποιους σήμερα, ο Kim Philby είναι ο μεγαλύτερος προδότης που πέρασε ποτέ. Και για άλλους ο μεγαλύτερος κατάσκοπος που κατάφερνε να βρίσκεται πάντα ένα βήμα μπροστά.

Βιβλιογραφία:

A Spy Among Friends: Kim Philby and The Great Betrayal του Ben MacIntyre
My Silent War του Kim Philby
New Lies for Old του Anatoliy Golitsyn